thù địch này. Việc Na-pô-lê-ông hành hình công tước Ăng-ghiên đã làm
bùng ra ở khắp châu Âu quân chủ, lúc ấy đang sẵn sàng hành động, một
cuộc vận động mãnh liệt rất hiệu nghiệm phản đối "con yêu tinh đảo Coóc"
đã làm đổ máu một hoàng tử của dòng họ Buốc-bông. Người ta quyết định
triệt để lợi dụng biến cố xảy ra rất hợp thời ấy. Ai nấy đều vội vã khuyên
Đại công tước xứ Bát-đơ phản đối việc vi phạm trắng trợn lãnh thổ xứ Bát-
đơ khi người ta bắt công tước Ăng-ghiên, nhưng vị vương công xứ Bát-đơ
ấy, sợ gần chết, lặng thinh, còn hối hả tìm cách hỏi ngầm giới thân cận của
Na-pô-lê-ông xem Na-pô-lê-ông có được hài lòng trong cách xử sự của
những nhà chức trách xứ Bát-đơ trong việc ấy không, và các nhà chức trách
đó có thi hành nghiêm chỉnh những yêu sách của hiến binh Pháp không.
Bọn vua chúa khác cũng chỉ dám bộc lộ kín đáo sự tức giận của họ với
những người thân thiết và lòng dũng cảm của họ nhiều hay ít là do biên
giới đất nước họ cách biên giới đất nước Na-pô-lê-ông xa hay gần quyết
định. Chính điều đó cắt nghĩa tại sao hoàng đế Nga lại là người lên giọng
kiên quyết nhất. Bằng một bức công hàm đặc biệt, A-lếch-xan đã dứt khoát
phản đối việc vi phạm lãnh thổ xứ Bát-đơ, A-lếch-xan nhấn mạnh tính
nghiêm trọng của việc vi phạm về phương diện luật quốc tế.
Na-pô-lê-ông đã đọc cho bộ trưởng ngoại giao của mình viết bức thư
trả lời nổi tiếng mà A-lếch-xan không bao giờ quên và cũng không bao giờ
tha thứ được, vì suốt đời A-lếch-xan chưa bị ai làm nhục một cách tàn tệ
như vậy. Đại ý bức thư nói rằng: Công tước Ăng-ghiên bị bắt vì đã tham dự
vào một âm mưu chống Na-pô-lê-ông; nay thí dụ hoàng đế A-lếch-xan biết
được rằng bọn thủ phạm giết người cha quá cố của mình là Pôn đệ nhất,
hiện đang ở trên nước ngoài, nhưng chỉ có một cách cụ thể để có thể bắt
bọn chúng, và nếu A-lếch-xan đã cho bắt bọn chúng thật thì Na-pô-lê-ông
đâu dám phản đối việc vi phạm lãnh thổ của một nước ngoài do A-lếch-xan
làm. Thật không còn có cách nào buộc tội A-lếch-xan rõ ràng, công khai và
chính thức hơn nữa về tội giết cha. Toàn châu Âu đều biết bọn mưu sát
hoàng đế Pôn đã được sự đồng tình của thái tử A-lếch-xan và gã Sa hoàng
trẻ tuổi ấy, sau khi lên ngôi, không dám đụng đến lông chân của bá tước Pa-
lem, của tướng Ben-nít-xen, của Du-bốp, của Ta-li-din cũng như của bất cứ
