Nguyễn Mậu Kiến
Người Trực Định, Nam Định (nay thuộc huyện Kiến Xương tỉnh Thái
Bình). Nhà vốn giàu, tàng trữ hơn 300 bộ sách cổ. Mậu Kiến là người hiếu
học, thông hiểu nhiều thứ, chân tuế cống được bổ Quốc tử giám sinh. Gặp
năm đói, nộp tiền của ứng tuyển, được bổ quan tứ phẩm. Lại vì học rộng,
nên được nhiều người tiến cử; Doãn Khuê, Phạm Văn Nghị nói là có biết
binh lược. Tự Đức năm thứ 20 (1867), được sát hạch rồi bổ Lại bộ Lang
trung bang biện Nam Định. Rồi lại đổi đi sang bang biện quân thứ Lạng
Bình, thăng mãi đến án sát Quảng Yên, Lạng Sơn, có nhiều công lao được
gia Quang lộc tự khanh. Sau đó vì có việc bị lạc chức, theo Hồng Hóa sơn
phòng hiệu lực để sai phái. Sau vì có biết thiên văn, bói toán, triệu vào trực
ở Thị vệ xứ và năng được vua hỏi đến. Vua nói rằng học tương đối rộng,
nói đều chính đáng, rồi cho khai phục là Hàn lâm viện kiểm thảo. Hơn 1
năm, lại cho về sơn phòng khai khẩn cho xong việc, rồi chết năm 61 tuổi
(108).
Trước Mậu Kiến có làm Chiêm bái đường cho hiệu khắc các sách "Khâm
định ngũ kinh", "Ngũ tử", "Cận tư lục" và "Độc thư lạc thú tam diệu pháp",
rồi tàng trữ bản in ở trong (chiêm bái) đường. Đặt ra nghĩa trang điền 280
mẫu để nuôi người họ. Lại đặt ruộng hương học điền, lập ra khóa trình, con
em trong ấp chẳng ai là không được học. Sau khi chết, các con làm thành
tựu chí của cha, tiếp tục đã để ra hơn 100 mẫu làm ruộng nuôi lính của
làng, ai ra lính thời cấp cho. Việc tâu lên, cho truy thụ hàm Bố chính. Sách
làm ra có: 2 quyển "Kính đài tập vịnh", 2 quyển "Dịch lý tâm biên", 8
quyển "Chiêm thiên tham khảo", 2 quyển "Minh sử luận đoán khảo biện".
Con là Bản, trong (chiến) dịch năm Quý Mùi, chân huyện đoàn mang
hương dũng về phụ giữ tỉnh thành, thành vỡ đánh với giặc bị chết, được
tặng Hàn lâm viện tu soạn.
Nguyễn Trác Chi
