khả năng thân thiết và đáp ứng lại lẹ làng - nếu không muốn nói là đôi khi
hời hợt - với bất cứ ai.
Người bị truyền thống định hướng đón bắt tín hiệu từ người khác, nhưng
các tín hiệu này lại mang tính đơn điệu văn hóa; anh ta không cần phải có
thiết bị thu tinh nhạy mới bắt được. Người do ngoại tại định hướng phải biết
nhận tín hiệu xa gần; nguồn thì nhiều, biến trở thì nhanh chóng. Thế nên khi
đó, cái có thể nội tại hóa không phải là một bộ quy tắc ứng xử mà là thứ
thiết bị cầu kỳ cần có để dõi theo những thông điệp như vậy và để thỉnh
thoảng tham gia truyền đạt các thông điệp ấy. So với các kiểm soát chống
lại tội lỗi và hổ thẹn, dù lẽ tất nhiên những thứ này vẫn còn tồn tại, cái đòn
bẩy tâm lý quan trọng hàng đầu của người kiểu ngoại tại định hướng là nỗi
lo âu lan tỏa. Thiết bị điều khiển này, thay vì giống một con quay hồi
chuyển, lại giống một cỗ máy rađa.
Trường hợp Athens. Liệu có thể nói cả các nền văn minh khác, như Do
Thái, Hy Lạp và La Mã cổ đại, vào các giai đoạn nối tiếp nhau trong sự
phát triển dân số-sinh tồn, có đặc trưng là truyền thống định hướng, nội tại
định hướng và ngoại tại định hướng hay không? Rất có thể tình trạng dân số
thế giới tăng vọt từ khoảng năm 1650 - và do vậy mà có đường đồ thị tăng
dân số chữ S - là duy nhất trong lịch sử nhân loại và là hệ quả của một kiểu
(công nghiệp hóa) hoàn toàn mới về kinh tế, công nghệ và tổ chức xã hội.
Dù sao, thực tế là mọi xã hội đều có một hình thức tổ chức nào đó và một
“công nghệ” nào đó, cho dù là nghi thức phi khoa học nhất, sẽ cấu thành
bằng chứng cho thấy đã có một nỗ lực, ít nhiều thành công, làm giảm tỷ lệ
chết và cải thiện mức sống cao hơn mức sống đơn thuần tồn tại như loài
vật. Và một khảo cứu mang tính thăm dò về đế chế Athens đã gợi mở rằng
cả ở đó cũng có thể thấy rõ mối tương quan giữa tăng dân số và tính cách xã
hội của kiểu mà chúng ta vừa mô tả dành cho phương Tây gần đây.
Bằng chứng hiếm hoi chúng ta có được cho xu hướng tăng dân số lâu dài
ở đế chế này phải lấy từ những nghiên cứu kiên trì của các nhà nhân khẩu
học ngày nay và từ nhận xét của các tác giả Hy Lạp cổ đại. Sử thi của
