37
TẬP 6: DANH NHÂN CÁCH MẠNG VIỆT NAM
chi bằng vùng dậy tìm lối sống. Hét to gọi lớn chống lại quân thù. Định
ngày 18 tháng 4 năm nay (tức 17/5/1908) dân chúng các phủ huyện cùng
kéo đến tỉnh xông vào tòa sứ đòi bỏ sưu thuế...”.
Bản Thông tri được truyền bá rộng rãi đã dấy lên phong trào hưởng
ứng sôi nổi trong toàn tỉnh. Sáng ngày 23/5/1908 Nguyễn Hàng Chi
cùng Trần Ty, Phan Hiệp, Nguyễn Lương Nhân dẫn 600 người áo quần
xơ xác, khoác chiếc áo tơi rách, cơm đùm cơm nắm kéo lên vây huyện
lỵ Can Lộc. Tri huyện Nguyễn Doãn Văn bỏ trốn. Đoàn xin sưu ào ào
kéo về tỉnh lỵ bị toán lính Pháp chặn lại xông vào khủng bố. Mặc dù bị
đánh đập, dân chúng vẫn theo Nguyễn Hàng Chi lấn tới để chất vấn viên
Công sứ Pháp khiến hắn hoảng hốt vấp té đứt cả ngón tay. Tuy vậy hai
tay không không thể chống chọi nổi với súng đạn, cuối cùng đoàn “xin
sưu cũng bị giải tán. Nguyễn Hàng Chi và một số người bị bắt. Các đoàn
khác nghe tin đoàn Can Lộc đã tan nên quay về. Riêng đoàn Nghi Xuân
do Trình Khắc Lập cầm đầu kéo vế đến gần huyện lỵ gặp toán lính của
tên đội Tây Ba Buýt. Hắn giả vờ chấp nhận yêu sách nhưng trở mặt bắt
Trịnh Khắc Lập và những người cầm đầu.
Cuộc đấu tranh chống sưu thuế đã bị đàn áp khốc liệt. Tên Công sứ
Pháp của Hà Tĩnh đập bàn thét lớn:
- Ai xúi giục các anh chống lại chính phủ bảo hộ?
Không một chút run sợ, Nguyễn Hàng Chi hiên ngang trả lời:
- Tân thư!
Hai tiếng “Tân thư” vang lên như tiếng búa đóng vào tai tên công
sứ. Y lồng lộn cho bắt ngay những người cầm đầu. Nguyễn Hàng Chi
dõng dạc nói:
- Tất cả mọi việc đều do tôi khởi xướng. Không liên quan đến ai cả.
Tôi chịu hết trách nhiệm.
Những câu trả lời gan dạ trên lan truyền rất rộng trong giới sĩ phu
yêu nước thời bấy giờ. Sau này viết tổng kết phong trào kháng thuế năm
1908, chí sĩ Huỳnh Thúc Kháng có tường thuật chu đáo chuyện này. Sau
đó, giặc Pháp giao Nguyễn Hàng Chi và Trịnh Khắc Lập cho tòa án Nam
triều. Ngày 13/7/1908, Trịnh Khắc Lập bị đưa vè Nghi Xuân xử chém
