35
TẬP 6: DANH NHÂN CÁCH MẠNG VIỆT NAM
ta đầu thế kỷ XX- trong thư phòng của anh có treo hai câu đối bộc bạch
rõ tư tưởng của mình:
- Cử thế giai Hàng Chi, thùy Nã Phá Luân, thùy Hoa Thịnh Đốn;
Đương kim sinh Khổng Tử, diệc Khang Hữu Vi, diệc Lương Khải
Siêu.
- Người đời đều như Hàng Chi, ai (sẽ) là Nã Phá Luân
(Napoléon), ai là Hoa Thịnh Đốn (Washington);
Thời nay nếu sinh Khổng Tử thì cũng sẽ là Khang Hữu Vi, cũng
sẽ là Lương Khải Siêu.
Năm 1906, lúc 21 tuổi, anh tìm đường vào Nam kết giao với các đồng
chí cùng mục đích để hô hào mở mang dân trí, kêu gọi mọi người ý
thức về cái nhục mất nước... Lúc đó, nghe tin mẹ mất, không thể về
được anh đã làm câu đối khóc mẹ - mà vế sau để nói lên chí khí của
mình: “Chúng ta lấy nước Việt Nam làm mẹ, trong lúc đồng bào đau khổ khóc
than, để tang nên mặc áo Mã Nê”. Mã Nê tức Mat-di-ni nhà ái quốc người
Ý Đại Lợi (Italia), để tang mẹ và Tổ quốc cho đến ngày chết. Hai mươi
mốt tuổi mà viết được như thế thì tinh thần yêu nước của Nguyễn Hàng
Chi cũng đáng để hậu thế chúng ta ngưỡng mộ. Sau chuyến Nam du,
anh quay về quê thì gặp lúc tỉnh thành Hà Tĩnh đang tổ chức kỳ thi để
miễn thuế thân cho những ai đạt loại “bình” trở lên. Nguyễn Hàng Chi
rất bất bình: tại sao lại miễn thuế cho đám bạch diện thư sinh, trong khi
đó hàng ngàn nông dân đang gánh chịu biết bao sưu cao thuế nặng thì
sao? Thế là anh cùng với các bạn tổ chức phá kỳ thi này. Lúc các thí sinh
đã tề tựu ngoan ngoãn bước vào trường thi, quan trường đang “ậm ọe
miệng thét loa”, điểm danh từng người thì anh nhảy vụt ra đọc một bản
cáo trạng, vạch rõ âm mưu thực dân muốn chia rẽ giữa nông dân và sĩ
tử, rồi kêu gọi thí sinh bỏ thi. Bản cáo trạng như tiếng sét nổ ra giữa trời
quang đãng. Ai nấy đều kinh hoàng khiếp đảm. Khi anh vừa dứt lời thì
mọi người chợt như bừng tỉnh! Tấùt cả bàn tán náo loạn như ong vỡ tổ,
lập tức các thí sinh reo hò hưởng ứng. Chỉ trong giây lát, họ bỏ trường
thi lũ lượt kéo nhau trở về nhà. Thủ đoạn thâm độc của thực dân đã phá
sản. Chưa dừng lại đó, vài ngày sau, người ta thấy trước cửa trường có
treo một vế đối đanh thép:
