*
Thì năm nay lại nảy ra Chí Phèo, một thằng hiền lành như đất - tội
nghiệp cho hắn, có lần Lý Kiến thấy hắn vừa bóp đùi cho bà Ba, vừa run
run! Bỗng nhiên vùng dậy giở toàn những giọng uống máu người không
tanh. Thì ra già néo đứt dây. Cụ tiên chỉ làng Vũ Đại nhận ra rằng: đè nén
con em đến nỗi nó không chịu được phải bỏ làng đi là dại. Mười thằng đã
đi ra thì chín thằng trở về với cái vẻ hung đồ, cái tính ương ngạnh học được
từ phương xa. Một người khôn ngoan chỉ bóp đến nửa chừng. Hãy ngấm
ngầm đẩy người ta xuống sông, nhưng rồi lại dắt nó lên để nó đền ơn. Hãy
đập bàn đập ghế, đòi cho được năm đồng, nhưng được rồi thì vất trả lại
năm hào "vì thương anh túng quá"! Và cũng phải tùy mặt nữa: những thằng
có máu mặt, vợ đẹp, con đàn chính là những thằng sợ quan, dễ bóp; trái lại
những thằng tứ cố vô thân, giết chúng thì dễ, nhưng giết được, chỉ còn có
xương; mà gây với chúng là mở một dịp tốt để cho các phe nghịch xoay lại
mình. Làng nào cũng có nhiều cánh, mỗi cánh kết bè kết đảng chung quanh
một người; cánh cụ Bá Kiến, cánh ông Đội Tảo, cánh ông Tư Đạm, cánh
ông Bát Tùng... Bằng ấy cánh du lại với nhau để bóc lột con em, nhưng vẫn
ngấm ngầm chia rẽ, nhè từng chỗ hở để mà trị nhau. Cụ lại nhận ra rằng: ở
cái đất nhà quê, bọn dân hiền lành chỉ è cổ làm nuôi bọn hào lý, nhưng
chính bọn hào lý, nhiều khi lại phải ngậm miệng cung cấp cho những thằng
cùng hơn cả dân cùng nên liều lĩnh, lúc nào cũng có thể cầm dao đâm
người hay đâm mình.
Nhưng cụ không phải là một người ưa than thở. Than thở chẳng ích gì
cho ai, cái bọn dân đinh suốt đời bị đè nén sở dĩ bị đè nén suốt đời, chỉ vì
khi bị đè nén chúng chỉ biết than thở chứ không biết làm gì khác. Cụ Bá
Kiến không cần than thở: trị không lợi thì cụ dùng. Cụ nghĩ bụng cũng phải
có những thằng đầu bò chứ? Không có những thằng đầu bò thì lấy ai mà trị
những thằng đầu bò? Thế lực của cụ sở dĩ lấn át được những vây cánh
khác, một phần lớn cũng bởi cụ biết mềm biết cứng, biết thu dụng những
thằng bạt mạng không sợ chết và không sợ đi tù. Những thằng ấy chính là
