Tuấn Cải trước phán quyết tàn nhẫn xử tử nó. Nó không hiểu tại sao bỗng
chốc nó trở thành nạn nhân của mối căm thù vô lý giữa hai cộng đồng
lương-giáo. Hình như sự thù hận, ganh ghét là “di căn” để lại cho dân từ
thời Trịnh Nguyễn phân tranh. Thầy Trình có mặt lúc ấy cũng cảm nhận
một nỗi sợ hãi trước việc hy sinh một con người cho một xác tín không
chắc đã đúng vì đó chỉ là xác tín của một nhóm nhỏ các nhà nho đang theo
đòi cử nghiệp. Chỉ cần họ suy nghĩ khác đi, ra khỏi cái khuôn phép cứng
ngắt vụ lợi của tập thể họ hẳn sự việc phải khác.
Thầy còn nhớ những lời vị trưởng lão ấy nói để kết thúc buổi luận tội và
nhường chỗ cho ban thi hành án làm việc:
“Phải làm thế thôi dù phán quyết này có dữ dội và khắc nghiệt. Tiền nhân
ta cũng đã làm thế trong một nghìn năm bị phương Bắc đô hộ. Nên chi sau
một nghìn năm “Ta vẫn là Ta” như trước đó một nghìn năm nghĩa là vẫn
giữ bản sắc dân tộc của mình.”
Trên đường về, Thầy Trình đã khúm núm đến gần hỏi vị trưởng lão:
“Vậy đạo nho mà Sĩ Nhiếp dạy cho dân ta là của người Tàu hay của người
nước Nam?”
Vị trưởng lão đáp lại một điều sai bét mà ông ta tin chắc là chân lý:
“Của người nước Nam, nên Nho giáo phải gọi là Việt Nho. Khổng tử quê ở
Sơn Đông nhưng gốc tích ở miền Nam. Vì thế nên tôi mới nói “Ta vẫn là
ta” thế mà chú không hiểu .”
“Dạ em còn kém cõi lắm.” Thầy Trình nói rồi rút lui, lắc đầu ngao ngán.
Sau cùng thằng Tuấn Cải cũng cúi đầu chịu chết, nó không nói được lời nào
như một người chấp nhận số phận nghiệt ngã dành sẵn cho mình mà không
hiểu tại sao. Sự chấp nhận trong sợ hãi ấy chẳng phải là “tập quán” đã có từ
bao đời nay của đám lê dân vô tội lọt vào giữa cuộc chiến tranh cát cứ của
chúa Trịnh và chúa Nguyễn hay sao? Họ sinh ra trong khó nghèo, sống sợ
hãi để chết sợ hãi cho tham vọng của hai dòng họ. Khái niệm dân tộc đã bị
hai dòng họ ấy thay thế bởi khái niệm con dân. Và nếu đã là con và bị cha
xử chết, họ phải chết để được là con dân hiếu thảo đối với hai dòng họ đó.
