gia phả mà sau này ông nhờ một nhà nho ghi chép lại thì ông là một hậu
duệ của Lê Sát một trong những danh tướng có công khai quốc của Bình
Định vương Lê Lợi, từng lên đến chức quan Tư đồ, phụ chính cho vua Thái
Tông, sau bị thắt cổ chết vì tội chuyên quyền. Dĩ nhiên trong phả hệ hàng
dọc ấy có rất nhiều chỗ trống, nhất là của những thế hệ gần đấng được coi
là tổ của dòng họ ấy. Dù không có gì bảo đảm nó chính xác, ông luôn tự
hào về liệt tổ liệt tông của mình.
Thực tế là năm mười hai tuổi cậu trai Lê Thát đã là một tôi tớ trong nhà của
phú hộ họ Nguyễn ở Kiêm Liêu, Ngải Yên được chủ nhân dung nạp để làm
việc nhẹ và sai vặt. Ông phú hộ là một người tham công tiếc việc, ông
mướn tá điền gia nhân để phụ việc cho ông, còn chính ông là người đốc
thúc chỉ huy mọi việc từ việc gieo mạ, việc cày ải, bừa ruộng, xuống mạ
bón phân đều do một tay ông chỉ đạo vì ông đã trở thành phú hộ từ đôi bàn
tay trắng của một tá điền làm thuê không có đất cắm dùi. Ông có hai bà vợ,
người thứ thiếp họ Hà, trước kia là một ả đào. Bà này vừa còn trẻ - có thể
gọi ông bằng bố - vừa xinh đẹp, một vẻ đẹp dễ làm say đắm lòng người với
đôi mắt mí lót sắc như dao. Ông sử dụng năng lượng thừa sau lao động cật
lực cho việc chồng vợ vui vầy, ân ái dĩ nhiên ưu tiên là cho người thứ thiếp,
nhưng xem ra không đáp ứng đủ cho khát vọng thể lý cũng như tính đa cảm
của bà này, vì ông quê mùa, thô lỗ.
Cách đó ba năm, ông phú hộ đã thỉnh một gia sư về dạy chữ nho cho hai
con trai ông và mấy đứa con của các em ông. Ông nói với họ, “Tôi không
giúp các chú tiền bạc, nhưng tôi cho con các chú chữ nho còn quý hơn cả
một kho tàng.” Từ đó, dù khó khăn đến mức nào họ cũng cắn răng chịu
đựng không dám hỏi vay mượn hay xin xỏ ông một đồng vì họ đã chịu
nhận một “kho tàng” học vấn cho các con họ từ tay anh cả của họ. Khi gia
sư họ Hồ từ Huỳnh Lưu đến dạy học được hơn năm thì thứ thiếp ông mang
thai. Ông phú hộ đặt tên cho đứa con mới sinh này là Minh Sách với hy
vọng nó sẽ thành danh trên con đường hoạn lộ sau này.
