không thể thi hành ở chỗ gươm cưa không phạm tới được. Tiên vương biết
rằng những việc thiện trong thiên hạ không sao thưởng hết được, mà tước
lộc không đủ để khuyến khích mọi người; biết rằng những việc ác trong
thiên hạ không thể phạt hết được, mà gươm cưa không đủ để sửa trị mọi
người; cho nên còn nghi thì nâng đỡ người ta về đường nhân, lấy đạo của
người quân tử, trưởng giả mà đãi thiên hạ, khiến thiên hạ dắt nhau theo về
đạo của bậc quân tử, trưởng giả. Vì vậy mà bảo là rất mực trung hậu.
Kinh Thi nói: “Quân tử
mà vui vẻ (theo lời người hiền) thì loạn mau
mau dẹp; quân tử mà giận (khi thấy kẻ sàm) thì loạn mau mau ngừng”.
Quân tử mà dẹp loạn, có thuật nào khác đâu? Biết mừng giận cho hợp lúc
mà không mất đạo nhân, thế thôi. Ý nghĩa trong kinh Xuân Thu là lập pháp
thì cần nghiêm, mà trách người thì nên khoan, nhân cái nghĩa bao biếm
mà chế định thưởng phạt, đó cũng là rất mực trung hậu vậy.
NHẬN ĐỊNH
Những ý chính trong bài thật xác đáng: thưởng phạt thì phải khen ngợi,
khuyến khích, hoặc thương xót, răn bảo cho tới cùng; muốn thưởng mà còn
nghi thì cứ thưởng, muốn phạt mà còn ngờ thì tha cho; tiến lên một bực nữa
làm sao thưởng, phạt mà không dùng tước lộc, cực hình, lo sửa đức mình
cho dân phục rồi chỉ khen, chê cũng đủ để cảm hoá người được dân, như
vậy mới là cao nhất, mới là cực kì trung hậu, cách thưởng phạt đó tới nay
vẫn còn là lí tưởng của nhân loại.
Lời nghiêm, gọn, bình dị mà mạnh mẽ. Câu: “Lập pháp quí nghiêm nhi
trách nhân quí khoan” đáng là một châm ngôn.
Ta nhớ hồi ông viết bài này mới 21 tuổi
mà văn đã già dặn như vậy.
Tương truyền, sau kì thi, Mai Thánh Du (một giám khảo mà cũng là
một danh sĩ nổi danh đương thời) hỏi Tô Đông Pha:
Trong bài của thầy có đoạn viết rằng Cao Dao ba lần bảo: Giết đi”, vua
Nghiêu ba lần bảo: “Tha cho”, là ở sách nào vậy, tôi không còn nhớ
nữa?
