thì chẳng là do ăn biếng làm nên bị vạ trời đấy ư? Chẳng phải là gắng
dùng trí mà không đủ sức, không biết xét tài năng có xứng không mà mạo
hiểm làm đấy ư? Chẳng phải là làm nhiều điều đáng xấu hổ, biết là không
nên mà cứ làm càn đấy ư? Hay là phú quí khó giữ vì công lao ít mà hưởng
thụ lại quá hậu chăng? Nghĩ vậy tôi sợ lắm, cho nên lựa cái nghề vừa sức
mà làm. Thích cảnh giàu sang mà ghét cảnh nghèo hèn, tôi nào có khác chi
người!”.
Lại bảo:
“Kẻ công lao nhiều thì cung phụng cho mình cũng nhiều; vợ con đều
trông vào ta nuôi nấng cho cả. Sức của tôi bạc nhược mà công lao của tôi
nhỏ mọn, cho nên không có vợ con cũng phải. Hạng người mà tôi gọi là lao
lực, nếu lập gia đình mà sức không đủ nuôi vợ con thì lại thêm lao tâm nữa.
Một thân mà gánh vác hai việc
dẫu bực thánh cũng không làm được”.
Dù tôi thoạt nghe còn nghi hoặc, sau ngẫm nghĩ kĩ thì thấy người đó là
bực hiền, là hạng mà người ta gọi là “độc thiện kì thân”
. Nhưng tôi có
chỗ chê người đó là vì mình quá nhiều mà vì người quá ít. Người đó học
đạo của Dương Chu chăng? Đạo của Dương Chu là không chịu nhổ một cái
lông của mình để làm lợi cho thiên hạ. Người đó cho việc có gia đình là lao
tâm, không chịu nhọc tâm lấy một chút để nuôi vợ con thì có khi nào chịu
lao tâm vì người? Tuy nhiên, so với bọn người chỉ lo đắc thất
mãn dục vọng một đời, tham tà mà quên đạo, đến nỗi táng thân
, thì
người đó cũng còn hơn xa. Tôi lại nghĩ rằng lời người đó có thể răn tôi
được nên chép lại truyện để làm gương.
NHẬN ĐỊNH
Hàn Dũ viết nhiều bài nghị luận đề cao Nho học và bài xích Phật, Lão.
Các bộ sách tuyển cổ văn thường trích những bài như Nguyên đạo, Nguyên
huỷ… lời tuy nghiêm, minh bạch, tha thiết, nhưng tư tưởng không có gì sâu
sắc, không thể so với triết gia đời Hán hoặc đời Tống được.
Chúng tôi lựa bài này vì những đặc sắc dưới đây:
