Ngày 1 tháng 4, năm 1975
Dù vẫn còn sớm vào buổi sáng nhưng mặt trời đã nóng hừng hực. Không
một ngọn gió và không một chiếc lá nào lay động. Trong ngôi đền cổ mát
mẻ và dễ chịu; bàn chân trần cảm nhận được những phiến đá cứng, những
hình thể và độ gập ghềnh của chúng. Hàng ngàn người đã giẵm lên chúng
trong cả ngàn năm. Đằng sau ánh sáng chói lòa của mặt trời ban mai là một
nơi tối tăm, và vào buổi sáng đó khi đi tới những dãy hành lang dường như
không có nhiều người rồi tiếp tục qua lối ngang chật chội , nó còn tối tăm
hơn. Lối ngang này dẫn đến một hành lang rộng để vào nơi thờ phượng
phía sâu hơn. Có mùi hoa nồng nặc và nhang đèn của nhiều thế kỷ. Và một
trăm người Ấn giáo, tắm rửa sạch sẽ, trong những miếng khố bằng vải
trắng tinh vừa mới giặt, đang tụng kinh. Tiếng Phạn là một ngôn ngữ đầy
uy lực, vang rền sâu thẳm. Những bức tường cổ đang chấn động, gần như
bị lúc lắc do âm thanh của một trăm giọng cầu kinh. Sự cao quí của âm
thanh đó không thể tưởng tượng được và sự thiêng liêng của khoảnh khắc
đó vượt khỏi mọi từ ngữ. Cái bao la này không phải được đánh thức bởi
những từ ngữ nhưng bởi chiều sâu của âm thanh hàng ngàn năm được giữ
trong những bức tường này và trong không gian vô tận ngoài chúng. Không
phải vì ý nghĩa của những từ ngữ kia, cũng không phải vì sự rõ ràng do
phát âm chuẩn của họ, cũng không phải vì vẻ đẹp kỳ bí của ngôi đền mà
chính là năng lực của âm thanh đã phá vỡ được những bức tường và những
giới hạn của cái trí con người. Giọng hót của một con chim, tiếng sáo xa xa,
cơn gió hiu hiu giữa những chiếc lá, tất cả những thứ này đã hủy diệt những
bức tường mà con người đã dựng lên cho chính họ.
Trong những nhà thờ lớn và những thánh đường xinh xinh, những bài thánh
ca và giọng ngâm đọc những quyển sách thiêng liêng của họ – nó là âm
thanh cởi mở quả tim, đến những giọt nước mắt và vẻ đẹp. Nếu không có
không gian, không có vẻ đẹp; nếu không có không gian, bạn chỉ còn lại
những bức tường và những kích thước; nếu không có không gian, không có
chiều sâu; nếu không có không gian , chỉ có nghèo khó, cả bên trong lẫn
