Chương VII
Những cặp phạm trù cơ bản của phép biện chứng duy
vật
I- Một số vấn đề chung về phạm trù
1. Định nghĩa phạm trù và phạm trù triết học
Để suy nghĩ và trao đổi tư tưởng cho nhau con người thường phải sử dụng những
khái niệm nhất định, chẳng hạn khái niệm “cái cây”, “cái nhà”, “thực vật”, “động vật”,
“con người”, v.v.. Những khái niệm đó là hình thức của tư duy phản ánh những mặt,
những thuộc tính cơ bản của một lớp những sự vật hiện tượng nhất định của hiện thực
khách quan.
Tùy theo mức độ bao quát của khái niệm mà chúng ta có các khái niệm rộng hay
hẹp khác nhau. Khái niệm rộng nhất thì được gọi là phạm trù. Vậy, phạm trù là
những khái niệm rộng nhất phản ánh những mặt, những thuộc tính, những mối liên hệ
chung, cơ bản nhất của các sự vật và hiện tượng thuộc một lĩnh vực nhất định.
Mỗi bộ môn khoa học đều có một hệ thống phạm trù riêng của mình phản ánh
những mặt, những thuộc tính, những mối liên hệ cơ bản và phổ biến thuộc phạm vi khoa
học đó nghiên cứu. Thí dụ, trong toán học có phạm trù "số", "hình", "điểm", "mặt phẳng",
"hàm số", v.v.. Trong vật lý học có các phạm trù "khối lượng", "vận tốc", "gia tốc", "lực",
v.v.. Trong kinh tế học có các phạm trù "hàng hóa", "giá trị", "giá cả", "tiền tệ", "lợi
nhuận", v.v..
Các phạm trù trên đây, chỉ phản ánh những mối liên hệ chung trên một lĩnh vực
nhất định của hiện thực thuộc phạm vi nghiên cứu của môn khoa học chuyên ngành.
Khác với điều đó, các phạm trù của phép biện chứng duy vật như "vật chất", "ý thức",
"vận động", "đứng im", "mâu thuẫn", "số lượng", "chất lượng", "nguyên nhân", "kết
quả", v.v. là những khái niệm chung nhất phản ánh những mặt, những thuộc tính, những
mối liên hệ cơ bản và phổ biến nhất không phải chỉ của một lĩnh vực nhất định nào
đấy của hiện thực, mà của toàn bộ thế giới hiện thực, bao gồm cả tự nhiên, xã hội và
tư duy. Mọi sự vật, hiện tượng đều có nguyên nhân xuất hiện, đều có quá trình vận động,
biến đổi, đều có mâu thuẫn, có nội dung và hình thức, v.v.. Nghĩa là đều có những mặt,
những thuộc tính, những mối liên hệ được phản ánh trong các phạm trù của phép biện
chứng duy vật.
Giữa phạm trù của triết học và phạm trù của các khoa học cụ thể có mối quan
100
