khách quan trong thực tế và cả những gì đang tồn tại một cách chủ quan trong ý thức
của con người. Tuy nhiên ở đây không nên quan niệm khái niệm hiện thực rộng hơn khái
niệm hiện thực khách quan mà đây là những khái niệm triết học phản ánh những mặt khác
nhau của thế giới trong đó chúng ta đang sống.
Khả năng là "cái hiện chưa có" nhưng bản thân khả năng với tư cách "cái chưa có"
đó lại tồn tại. Tức là các sự vật được nói tới trong khả năng chưa tồn tại, nhưng bản thân
khả năng để xuất hiện sự vật đó thì tồn tại. Thí dụ: Trước mắt ta có đủ gỗ, cưa, bào, đục,
đinh... đó là hiện thực. Từ đó nảy sinh khả năng xuất hiện một cái bàn. Trong trường
hợp này, cái bàn là chưa có, chưa tồn tại trên thực tế nhưng khả năng xuất hiện cái bàn
thì tồn tại trên thực sự. Như vậy dấu hiệu căn bản để phân biệt khả năng với hiện thực là
ở chỗ: khả năng là cái chưa có, còn hiện thực là cái hiện đang có, đang tồn tại. Nói đến
dấu hiệu của khả năng, chúng ta cũng cần phải phân biệt khả năng với tiền đề, hoặc điều
kiện của một sự vật nào đó. Tiền đề hay điều kiện của một sự vật nào đó đều là những cái
hiện đang tồn tại thật sự là những yếu tố hiện thực trên cơ sở đó xuất hiện cái mới. Còn
khả năng không phải là bản thân các tiền đề, điều kiện của cái mới mà là cái mới đang ở
dạng tiềm thế, chỉ trong tương lai với những điều kiện thích hợp nó mới tồn tại thực.
Khả năng cũng không đồng nhất với cái ngẫu nhiên và phạm trù xác suất.
Mọi khả năng đều là khả năng thực tế nghĩa là khả năng thực sự tồn tại do hiện
thực sinh ra. Nhưng có khả năng được hình thành do quy luật vận động nội tại của sự
vật quy định, được gọi là khả năng tất nhiên. Có khả năng được hình thành do các tương
tác ngẫu nhiên quy định được gọi là khả năng ngẫu nhiên. Thí dụ: Gieo hạt ngô
xuống đất, khả năng hạt ngô sẽ nảy mầm, mọc thành cây và lại cho ta những hạt ngô mới
là khả năng tất nhiên, nhưng cũng có khả năng hạt ngô bị chim ăn hoặc bị sâu bệnh phá
hoại nên không thể nảy mầm, không thể phát triển thành cây, cho hạt được. Khả năng
này do những tác động có tính ngẫu nhiên quy định nên được gọi là khả năng ngẫu
nhiên. Trong khả năng tất nhiên lại bao gồm khả năng gần, nghĩa là đã có đủ hoặc gần
đủ những điều kiện cần thiết để biến thành hiện thực và khả năng xa, nghĩa là chưa đủ
điều kiện cần thiết để biến thành hiện thực còn phải trải qua nhiều giai đoạn quá độ nữa.
Thí dụ nhân dân ta có truyền thống yêu nước, cần cù lao động, có Đảng Cộng sản
lãnh đạo đề ra đường lối đổi mới đúng đắn, có Nhà nước xã hội chủ nghĩa thật sự là nhà
nước của dân, do dân và vì dân, có những điều kiện quốc tế thuận lợi thì khả năng hoàn
thành thắng lợi công cuộc công nghiệp hóa, hiện đại hóa là khả năng gần và khả năng
xây dựng thành công chế độ xã hội cộng sản chủ nghĩa là khả năng xa hơn.
2. Mối quan hệ biện chứng giữa khả năng và hiện thực
a) Khả năng và hiện thực tồn tại trong mối quan hệ chặt chẽ với nhau, không tách
rời nhau, thường xuyên chuyển hóa lẫn nhau trong quá trình phát triển của sự vật. Điều
đó có nghĩa là trong sự vật hiện đang tồn tại chứa đựng khả năng, sự vận động phát triển
của sự vật chính là quá trình biến khả năng thành hiện thực. Trong hiện thực mới đó lại
nảy sinh khả năng mới, khả năng mới này nếu có những điều kiện lại biến thành hiện
116
