đời dẫn đến sự chuyển biến tư tưởng của Mác diễn ra khi Mác đi vào hoạt động chính
trị, sử dụng công cụ báo chí để đấu tranh giành dân chủ, tự do. Bài báo Nhận xét bản chỉ
thị mới nhất về chế độ kiểm duyệt của Phổ được ông viết trong khoảng thời gian giữa
tháng 1, đầu tháng 2 năm 1842 đánh dấu bước ngoặt quan trọng đó.
Sự chuyển biến bước đầu chỉ thực sự diễn ra trong thời kỳ Mác làm việc ở báo
Sông Ranh. Tháng 5-1842 ông bắt đầu làm cộng tác viên; tháng 10 năm đó trở thành biên
tập viên và đóng vai trò linh hồn của tờ báo, làm cho nó trở thành cơ quan của phái dân
chủ cách mạng.
Thực tiễn đấu tranh trên báo chí đã làm cho tư tưởng dân chủ cách mạng ở Mác có
nội dung rõ ràng hơn, đó là đấu tranh cho lợi ích của "quần chúng nghèo khổ bất hạnh
về chính trị và xã hội". ở Mác, lúc này tư tưởng cộng sản chủ nghĩa chưa hình thành.
Bác lại lời buộc tội của một tờ báo bảo thủ cho là báo Sông Ranh tuyên truyền chủ
nghĩa cộng sản, Mác khẳng định rằng, báo Sông Ranh "không chấp nhận cả tính hiện
thực lý luận đằng sau những tư tưởng cộng sản chủ nghĩa dưới hình thức hiện nay của
chúng, và do đó, lại càng ít muốn thực hiện chúng trên thực tiễn"
1
rằng, đối với hiện tượng "có ý nghĩa châu Âu" như vậy "không thể căn cứ vào ảo tưởng
hời hợt trong chốc lát để phê phán mà chỉ có thể phê phán sau một sự nghiên cứu cần
cù, sâu sắc"
2
Sự chuyển biến về thế giới quan triết học diễn ra từng bước do việc phê phán
chính quyền nhà nước đương thời cho Mác thấy rằng, cái quan hệ khách quan quyết định
hoạt động của nhà nước không phải là hiện thân của tinh thần tuyệt đối như Hêghen đã
tìm cách chứng minh bằng triết học, mà là những lợi ích; còn chính quyền nhà nước lại
là "cơ quan đại diện đẳng cấp của những lợi ích tư nhân"
3
Như vậy, qua kiểm tra lý luận trong thực tiễn, nguyện vọng muốn cắt nghĩa hiện
thực, xác lập lý tưởng tự do trong thực tế đã làm nảy nở khuynh hướng duy vật ở Mác,
tinh thần dân chủ cách mạng sâu sắc đã không còn dung hợp với triết học duy tâm tư
biện. Vì thế, sau khi báo Sông Ranh bị cấm (từ ngày 1 tháng 4 năm 1843), Mác đặt ra cho
mình nhiệm vụ duyệt lại một cách có phê phán quan niệm duy tâm của Hêghen về xã
hội và nhà nước, đồng thời phát hiện những động lực thật sự để biến đổi thế giới bằng
cách mạng. Trong thời gian ở Croixơnăc (tháng 5 đến tháng 10 năm 1843), Mác đã tiến
hành phê phán triết học pháp quyền của Hêghen, qua đó phê phán chủ nghĩa duy tâm
triết học nói chung của Hêghen. Trong khi phê phán triết học Hêghen, Mác đã nồng
nhiệt tiếp thu quan điểm duy vật của triết học Phoiơbắc. Song, Mác lại thấy những mặt
yếu trong triết học Phoiơbắc, nhất là việc xa rời những vấn đề chính trị nóng hổi.
Sự phê phán sâu rộng đối với triết học Hêghen, việc khái quát những kinh nghiệm lịch
sử, cùng với ảnh hưởng quan điểm duy vật và nhân văn của triết học Phoiơbắc đã tăng
1. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, t.1, tr. 172.
2. Sđd, tr. 173.
3
. Sđd, tr. 229.
53
