năm 1871 - 1874, khi Câu lạc bộ siêu hình học ở trường Đại học Cambrit được thành
lập. Đó là một hội học thuật do một số giáo viên của trường tổ chức ra. Người sáng lập
ra chủ nghĩa thực dụng là Piếcxơ và trong số những thành viên của nó, người sau đó
trở thành một trong những đại biểu chủ yếu là Giêmxơ.
Nguyên tắc căn bản trong phương pháp luận của chủ nghĩa thực dụng là lấy hiệu
quả, công dụng làm tiêu chuẩn. Một đặc điểm làm cho chủ nghĩa thực dụng khác với triết
học truyền thống là nó đi vào triết học từ phương pháp. Người đại biểu chủ yếu của nó
có lúc đã quy triết học chỉ còn là vấn đề phương pháp, tuyên bố chủ nghĩa thực dụng
không phải là lý luận triết học có hệ thống, mà chỉ là lý luận về phương pháp.
Về nhận thức luận: Chủ nghĩa thực dụng nói đến một phương thức tư duy đặc thù.
Phương thức tư duy đó không xem xét khái niệm ở bản thân khái niệm mà đi sâu nghiên
cứu xem khi được sử dụng thì nó sản sinh ra hậu quả gì. Khái niệm và lý luận không
phải là sự giải đáp về thế giới. Các cuộc tranh luận giữa chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa
duy tâm trong triết học truyền thống là các cuộc đấu tranh có tính chất siêu hình, chẳng
có ý nghĩa gì. Lấy hiệu quả thực tế mà xét thì dù thế giới là vật chất hay là tinh thần
cũng chẳng có sự khác biệt gì. Nếu xuất phát từ hiệu quả để khẳng định giá trị của tôn
giáo và khoa học thì niềm tin khoa học và tín ngưỡng tôn giáo đều có giá trị thiết thực vì
cả hai đều là công cụ để đạt đến mục đích của đời sống con người.
Quan niệm về chân lý của chủ nghĩa thực dụng: Lý luận về chân lý của chủ nghĩa
thực dụng có quan hệ mật thiết với kinh nghiệm luận của nó. Lý luận này cho rằng tư
duy của con người chỉ là một cách thức của kinh nghiệm, là hành vi thích ứng và chức
năng phản ứng của con người. Nó không đưa lại một hình ảnh chủ quan về thế giới
khách quan. Muốn xét một quan niệm nào đó có phải là chân lý hay không, thì không
cần phải xem nó có phù hợp với thực tế khách quan hay không, mà phải xem nó có đem
lại hiệu quả hữu dụng hay không. Như vậy, hữu dụng và vô dụng đã trở thành tiêu
chuẩn để phân biệt chân lý với sai lầm. "Hữu dụng là chân lý" đó là quan điểm căn bản
của Giêmxơ về chân lý.
Quan điểm của Điâuy coi chân lý là công cụ, về thực chất nhất trí với quan điểm
của Giêmxơ về chân lý. Điâuy nhận định rằng tính chân lý của quan niệm, khái niệm, lý
luận, v.v. không phải là ở chỗ chúng có phù hợp với thực tế khách quan hay không mà
là ở chỗ chúng có gánh vác được một cách hữu hiệu nhiệm vụ làm công cụ cho hành vi
của con người hay không, xem chúng chỉ là những giả thuyết do con người tùy ý lựa
chọn căn cứ vào chỗ chúng có thuận tiện, có ít tốn sức cho mình hay không; chỉ cần
chúng có tác dụng thỏa mãn mục đích mà họ dự định thì có thể tuyên bố chúng là chân
lý đã được chứng thực, nếu ngược lại chúng là sai lầm.
Chủ nghĩa thực dụng đã cường điệu tính cụ thể và tính tương đối của chân lý đến
chỗ tách rời tính cụ thể và tính tương đối của chân lý với tính phổ biến và tính tuyệt đối
của nó; vì vậy quan điểm này đã rơi vào chủ nghĩa tương đối, rốt cuộc đi đến chủ nghĩa
hoài nghi và chủ nghĩa bất khả tri.
73
