ở Châu Âu, cuối thế kỷ XV, nước Ý bị chia rẽ cũng như Trung Hoa thời
Chiến Quốc, có Machiavel, tác giả cuốn Le prince.
Đại khái Kautilya cũng coi thường đạo đức, dùng nhiều thuật như Hàn Phi,
đối nội thì tổ chức ban mật vụ, đối ngoại thì dùng mưu mô lừa gạt, nhưng
ông hơn Hàn ở chỗ còn xét cả về phong tục, về cách tổ chức các cơ quan
hành chánh.
Machiavel có nhiều điểm giống Hàn hơn nữa: cũng phản cổ, cho rằng tính
dân vốn ác: tham lợi, sợ nguy, bạc bẽo; trị dân thì cần làm cho dân sợ uy
của mình, mọi việc phải quyết định lấy, phải quỉ quyệt, bất chấp luân lý,
trọng võ bị, nhưng ông ta khác Hàn ở điểm trọng thương mại (nước Ý thời
đó giàu nhờ thương mại) và biết mua chuộc lòng dân.
Cả ba nhà đó đều tách rời chính trị ra khỏi luân lí, nêu ra một số vấn đề cho
hậu thế suy nghĩ: làm chính trị có nên dùng “thuật” không, giáo dục có cải
hóa được con người không hay phải dùng hình phạt nghiêm khắc; nhà cầm
quyền là một hiền triết như Khổng Tử chẳng hạn có lợi cho quốc gia bằng
một chính trị gia có óc thực tế như Hàn Phi không? Khó đáp một cách dứt
khoát là “không” hay “có” được. Chúng ta có thể nói rằng cho tới nay
không có một nhà nào cầm quyền được lâu mà không phải trọng ý dân, dù
chỉ là trọng ngoài miệng. Và bất kì thời nào, bất kì ở đâu, người ta tuỳ theo
lời khuyên của những chính trị gia như Hàn Phi nhưng vẫn trọng những
triết gia như Khổng Tử hơn. Hàn chỉ được coi là một kẻ “sĩ” như Phùng
Hữu Lan gọi chứ không phải là một bậc hiền. Điều đó cũng dễ hiểu: cần lập
một chế độ hợp thời, hữu hiệu, nhưng phải có con người tốt để thực hiện
mà chính những nhà như Khổng Tử mới có công đào tạo những con người
ấy.
Chú thích:
