Hoàng Đôn Hòa cũng là người sớm nhận thấy được tác dụng của thuốc
cao đơn hoàn tán chế sẵn, nhất là trong việc đáp ứng kịp thời yêu cầu trị
bệnh hàng loạt cho nhiều người một lúc, như khi có dịch bệnh lan nhanh
khiến nhiều người cùng bị, hay khi xảy ra chiến sự, quân đội luôn phải lưu
động, không dễ gì có điều kiện sắc thuốc. Có thể nói ông là một nhà y dược
học có đầu óc thiết thực, sớm biết khai thác các biện pháp hữu dụng trong
việc chữa trị cho người bệnh, từ những phương tiện sẵn có (các loại thảo
dược tại chỗ) đến việc cải tiến phương cách dùng thuốc (chế sẵn)...
Cũng giống như danh y Tuệ Tĩnh thời Trần, Hoàng Đôn Hòa rất quan tâm
đúc kết các phương thuốc hiệu nghiệm để truyền lại cho đời. Qua kinh
nghiệm dùng thuốc của mình, ông đã đề ra trên 300 vị thuốc, trong đó có
265 vị thuốc Nam để bổ sưng vào nền dược học dân tộc trong cuốn Hoạt
nhân toát yếu. Ngay ở tên sách đã thấy rõ mục đích của tác giả: hoạt nhân
trong tiếng Hán có nghĩa là cứu người.
Nói đến Hoàng Đôn Hòa không thể không nói đến phu nhân của ông -
công chúa Phương Dung. Bà không chỉ chia sẻ sứ mệnh cứu người của
chồng, mà còn kề vai sát cánh cùng ông trong việc giúp dân. Phận nữ nhi, bà
không thể theo ông đi trận mạc những khi quân đội giao tranh vói quân Bắc
triều. Song ở nhà, bà thay ông lo cứu chữa cho bà con bị tật bệnh; khi xảy ra
dịch bệnh, bà không quản ngại công của, xuất tiền, gạo, thuốc men của nhà
ra chu cấp cho dân...
Chuyện này làm ta nhớ đến câu chuyện cổ tích Chử Đồng Tử và Tiên
Dung. Nàng Tiên Dung, con gái vua Hùng đã nguyện kết duyên cùng chàng
Chử, con một người bắt cá nghèo đến nỗi không có nổi manh khố che thân.
Chử Đồng Tử sau theo học một đạo sĩ, được truyền cho nghề thuốc. Hai vợ
chồng chàng lên núi lập am, quyết chí tu hành. Nhưng mỗi khi dân chúng bị
nạn, lâm cảnh đói khổ, bệnh tật, chàng Chử và nàng Tiên Dưng lại xuống
núi, tìm đến giúp đỡ, cứu chữa. Sau hai vợ chồng hóa thánh, bay lên trời, để
lại dưới trần một cái đầm rộng ở vùng Hưng Yên, gọi là Đầm Nhất Dạ...
Công đức của Hoàng Đôn Hòa và phu nhân ở đất Thanh Oai hồi thế kỉ 16
thì cũng khác gì. Bà cũng dòng dõi con vua và cũng tên là Dưng - công chúa
