VựC THẳM THUộC ĐịA
Nước Pháp có một hệ thống thuộc địa rộng mười triệu kilômét vuông
với dân số là 56 triệu người da vàng và da đen. Để "khai thác" tất cả những
cái đó, ông Anbe Xarô, Bộ trưởng Bộ Thuộc địa cần có ba hay bốn tỷ phrăng.
Muốn thế, ông đã "tổ chức" một chiến dịch báo chí rộng rãi và đã đọc không
biết bao nhiêu là diễn văn. Ngài Bộ trưởng lại còn viết cả một pho sách dày
656 trang (giá 20 phrăng một cuốn). Trong khi chờ đợi thu được những tỷ đó,
xin phép Ngài Bộ trưởng hãy cho chúng tôi bổ sung đôi chút vào những
lý lẽ của Ngài.
Ngân sách Nam Kỳ chẳng hạn, năm 1911, là 5.561.680 đồng
(12.791.000 phrăng); năm 1912 là 7.321.817 đồng (16.840.000 phrăng). Năm
1922, ngân sách đó lên tới 12.821.325 đồng (96.169.000 phrăng). Một con
tính đơn giản chỉ cho chúng ta thấy rằng giữa hai năm 1911 và 1922, trong
ngân sách của thuộc địa này có một sự chênh lệch là 83.378.000 phrăng (tỷ
suất hối đoái của đồng bạc hai năm đó là 2 phrăng 25 và 7 phrăng 50). Số tiền
đó chạy đi đâu? Chạy vào các khoản chi về nhân viên mà thôi, vì các khoản
này đã nuốt gần hết 100 phần 100 tổng số thu.
Rồi hết những điên rồ này đến những sự điên rồ khác đã làm vung phí đồng
tiền mà người dân An Nam đáng thương hại đã phải đổ mồ hôi nước mắt mới
kiếm ra được. Hiện chúng tôi chưa biết rõ số tiền mà đức vua An Nam đã chi
tiêu về việc sang du ngoạn bên Pháp đúng là bao nhiêu đồng, nhưng chúng
tôi biết rằng, để đợi
được ngày tốt cho con Rồng nan
1)
có thể ngự giá xuống tàu, người ta đã
phải bồi thường phí tổn cho tàu Poóctốtxơ về bốn ngày chờ đợi, mỗi ngày
100.000 phrăng (tức là 400.000 phrăng). Tiền tàu hết 400.000 phrăng. Tiền
chiêu đãi hết 240.000 phrăng (không kể tiền lương trả cho bọn cảnh sát để
