trí nên đã quên mất những tên như Bôđoanh, Đáclơ, Luycaxơ và biết bao
nhiêu tên khác nữa, hợp thành đám hảo hán đã làm rạng rỡ và vẻ vang cho bộ
cai trị thuộc địa của ông; chúng đã làm những điều đại gian ác, thế mà chỉ bị
trừng phạt bằng cách thăng chức và thưởng huân chương thôi. Hoặc là ông đã
ngang nhiên chế giễu độc giả của ông.
Ông nói rằng, về mặt thuộc địa, nếu nước Pháp có phạm lỗi thì chẳng
qua là do có quá nhiều tinh thần cao cả đấy thôi. Thưa ông ácsimbô, xin ông
cho chúng tôi biết có phải vì tinh thần cao cả ấy mà người ta tước mất của
người bản xứ tất cả mọi quyền ngôn luận, đi lại, v.v. không? Phải chăng cũng
vì tinh thần ấy mà người ta buộc họ phải chịu cái thân phận dân bản xứ hèn
mọn, mà người ta tước hết ruộng đất của họ để cho bọn xâm lăng, và sau đó
buộc họ phải lao động như kẻ nô lệ? Chính ông đã nói rằng giống người
Tahiti vì nghiện rượu mà đã chết mòn dần và hiện đang đi đến diệt vong. Phải
chăng cũng vì quá ư cao cả mà các ông đã tìm đủ cách để làm cho người An
Nam say khướt với rượu cồn của các ông và trở nên u mê, đần độn với thuốc
phiện của các ông?
Sau cùng, ông nói đến "bổn phận", đến "nhân đạo" và "khai
hoá"! Vậy bổn phận ấy là cái gì? Ông đã đem phô bày trong suốt cả
bài diễn văn của ông rồi. Đó là thị trường, là cạnh tranh, là lợi
tức, là đặc quyền. Buôn bán, tài chính, đó là những cái tượng
trưng cho lòng nhân đạo của các ông. Sưu thuế, lao dịch, bóc lột
nặng nề, - công cuộc khai hoá của các ông, tóm lại là thế đó!
Thưa ông ácsimbô, trong lúc đợi cho ông có "một chức tước hiển vinh
nhất mà người ta có thể mơ ước đến" thì tôi xin phép nói rằng, nếu trước kia
Víchto Huygô biết là hiện nay ông viết ra những đ...iều như thế trên tờ báo
của ông ta, thì ông ta đã không sáng lập ra nó.
Mong ông, v.v..
Nguyễn ái quốc
Báo Le Paria, số 10,
ngày 19-1-1923.
