được chứ không phải là thu phục được cho nước Cộng hoà. Không phóng đại
và cũng không cường điệu gì cả, ta có thể nói rằng... châu Phi xích đạo hiện
nay đang ở vào tình trạng thật sự là tụt lùi. Việc khai thác miền đó thật là thô
sơ, công cụ ở đó hình như không có gì cả. Hiện nay ngân sách thiếu hụt của
miền đó chỉ thăng bằng được là nhờ chính phủ trợ cấp. Cuối cùng - điều
nghiêm trọng hơn - là dân cư miền đó mòn mỏi đi và chết dần, yếu tố dân số
mà sự duy trì, sự cải thiện và tăng lên là cơ sở cho mọi sự nghiệp, đang đi
đến chỗ tiêu diệt". (Do chúng tôi gạch dưới).
Và sau đó, tờ báo còn viết:
"Hơn nữa, chúng ta còn phạm nhiều sai lầm; nói dài dòng về những sai
lầm này cũng vô ích, bây giờ không phải lúc ngồi hối tiếc một cách vô bổ về
quá khứ, phải chuẩn bị cho một tương lai tốt đẹp hơn. Hành động của chúng
ta ở châu Phi xích đạo đã bị tê liệt hay chệch hướng ngay từ đầu, vì những sai
lầm về nguyên tắc... đến nay cũng vẫn còn tác hại một cách ghê gớm; ngoài
ra, hoạt động của chúng ta còn mang hậu quả tai hại của những sai lầm về
phương pháp cần phải gấp rút sửa chữa".
Những sai lầm và khuyết điểm mà tờ Le Temps than phiền về những hậu
quả tai hại mà không nêu ra những sự việc, là những sai lầm và những khuyết
điểm nào? Đó là việc tước đoạt những người bản xứ, đó là việc bắt phu khuân
vác, là chế độ lao dịch, đó là thuế khoá nặng nề, là việc tuyển mộ công chức
và binh lính, là việc bắt con tin, là những sự tàn ác đối với nhân dân, đó là tất
cả cái chế độ cướp bóc, giết chóc đáng ghê tởm đã làm cho thuộc địa này đi
đến tình trạng thê thảm hiện nay.
Cách đây hơn 20 năm, ông Ôguyxtơ Sơvaliê, sau khi mô tả sự dã man
của chế độ thực dân, tiên đoán như sau:
"Nếu người ta cứ tiếp tục làm như thế mãi, nếu người ta không ngừng
việc đốt phá các làng mạc thì chẳng bao lâu... hai bờ sông Cônggô cũng như
những vùng Ubanghi và Xanga sẽ hoàn toàn không còn một bóng người...
Nếu chính sách ấy cứ tiếp tục như thế mãi thì sau đây nửa thế kỷ, tất những
giống người cần cù đó sẽ tiêu diệt hết ... (Morel)".
