Khi ta đã biết người lính bản xứ bị đối xử như thế nào thì người ta không
còn ngạc nhiên hỏi tại sao người lính mộ lại thích nhà lao hơn là trại lính. Tôi
trích dẫn một đoạn trong bài báo mới viết gần đây:
"Thứ sáu vừa qua, một việc nghiêm trọng đã xảy ra ở trung đoàn pháo
thủ người bản xứ thứ 5. Chiều ngày thứ sáu đó, trong khi duyệt một đội tân
binh bản xứ cuối cùng, một viên hạ sĩ quan đã đánh người một cách dã man,
hành động đó lại được nêu là
gương mẫu trong trung đoàn. Tên đội đánh người ấy lại được cấp trên
của nó xem là một hạ sĩ tốt nhất, hơn nữa, lại còn được đề nghị thăng chức.
Thật đáng tiếc rằng những người được nước Pháp gửi sang đây nhân danh là
những người khai hoá kiên nhẫn, đã dạy nghề nhà binh cho đồng bào chúng
tôi - mới sống chung chưa đầy hai tháng với những người bảo hộ cho mình -
lại tự tiện "hành động một cách bỉ ổi" đánh đập bằng nòng súng và báng súng
một người lính bản xứ đáng thương không hiểu qua một tiếng Pháp, viện cớ
là người này không trả lời những câu hỏi bằng tiếng Pháp "giả cầy" của tên
đao phủ. Người lính đáng thương ấy đã ngã chết ngất, không thở được nữa.
Bác sĩ của trung đoàn đưa anh vào nhà thương, anh lính pháo thủ An Nam đã
bị gãy một xương sườn vì bị đánh quá tàn nhẫn.
"Khi báo sắp lên khuôn thì chúng tôi được tin khoảng hai mươi người
lính An Nam đặt dưới quyền chỉ huy trực tiếp của bọn vũ phu quân phiệt, đã
bỏ trại ra đi, không bao giờ trở lại...". Và những thí dụ như vậy không còn là
hiếm.
Trong chiến tranh dù Nhà nước có tán dương và lừa bịp rất nhiều, những
người An Nam cũng không hào hứng gì để đi thí mạng cho cái bả văn minh
và cho nước mẹ. Không chút nào như vậy đâu! Sự thật khác hẳn và chẳng đẹp
đẽ gì. Người ta ra lệnh cho các xã phải cung cấp đủ một số người nào đấy.
Những người này bị bắt về nhốt ở các đình làng, rồi sau đó bị trói từng xâu
đem lên tỉnh lỵ. Người ta đem nhét họ vào trong các trường học hay trong các
trại giam có lính canh gác, lưỡi lê tuốt trần và súng nạp đạn sẵn. Tiếp đó
