người ta xếp họ xuống hầm tàu tối om và ngột ngạt như những con vật để chở
sang Pháp.
Chính bằng những phương pháp ghê tởm ấy mà người ta đã biến mười
vạn người An Nam thành những người "tình nguyện" bênh vực cho chính
nghĩa, cho công lý, v.v.. Trong số đó, 51.000 người làm việc chế thuốc súng,
đào hầm, vận chuyển, cứu thương và làm nhiều việc khác nữa.
49.000 người ra mặt trận ở Pháp, ở Xalôních và ở Xibêri. 20.000 người
đã chết.
Cách "mộ lính tình nguyện" cưỡng bức ấy không phải đã làm được trôi
chảy mà không gặp trở ngại gì. Khi có lệnh gọi tòng quân, số lính trù bị vắng
mặt lên tới 30%, số đào ngũ 50%. Những cuộc biểu tình, nổi dậy, bạo động
nổ ra ở hầu khắp các tỉnh. Đương nhiên là những cuộc đấu tranh ấy đều bị
đàn áp không gớm tay. Tù đày, bắn giết, tàn sát, tất cả bộ máy đàn áp đều
được huy động. Ai chống lại bị xử bắn ngay tại chỗ. Nạn nhân kể có đến hàng
nghìn người.
Khi được giải ngũ, những người "anh hùng" An Nam được nước mẹ biết
ơn ân cần đối đãi thật là cảm động. Trước khi lên tàu về nước, người ta đã lột
lại tất cả của cải của họ: nào tiền để dành được, nào đồ đạc, nào quần áo mà
họ tự sắm lấy. Cũng như khi đi, họ lại được xếp xuống hầm tàu tối tăm, ăn
những bữa cơm thiếu thốn, khó nuốt trôi và bị ngược đãi. Người ta sợ những
người lính này mang về những tư tưởng tiến bộ và những thói quen thích độc
lập tiêm nhiễm được ở nước Pháp, nên người ta đã giao họ cho bọn thực dân
đểu giả tàn bạo nhất kiểm soát. Bọn này dùng gậy đánh, đá người vô cớ. Về
đến nước nhà, những người lính ấy đều bị ném ra đường một cách đơn giản
thế thôi.
Trước khi đi chiến đấu, người ta hứa trời hứa biển với họ, thì đến nay trở
về người ta lại rút bỏ hết mọi quyền lợi mà xưa nay những người An Nam đi
tòng quân đều được hưởng, như miễn thuế thân, miễn sai dịch, v.v.. Nhiều
người đã phải đi ăn xin từ làng này qua làng khác, phải đi bộ hàng tuần lễ để
trở về quê hương, nơi mà người ta đã dùng vũ lực buộc họ phải rứt ra đi.
