Chính cái tinh thần hẹp hòi trọng chính thống của đẳng cấp nho sĩ thời
Trần Mạt – cũng là giai cấp thống trị trong xã hội Việt Nam thời ấy – trong
một thời đại mà trình độ trưởng thành chính trị của quần chúng quá thấp
kém, và quần chúng lại chịu ảnh hưởng nặng nề của giai cấp thống trị ấy, đã
nối giáo cho giặc Minh, tiêu diệt cha con họ Hồ, làm sụp đổ cả một chương
trình cải cách quốc gia tiến bộ nhứt thời đại, xuất phát từ một bộ óc thông
minh nhứt thế kỷ từ Đông sang Tây và cũng vì đó mà nước Việt Nam mất
một dịp canh tân, có thể biến cái quốc gia nhỏ bé nầy thành một cường quốc
lãnh đạo cả Á Châu, nếu trình độ giác ngộ quyền lợi của quần chúng Việt
Nam thời ấy chấp nhận được « hiện tượng HỒ QUÍ LY. »
Nhưng nếu đẳng cấp nho sĩ xem HỒ QUÍ LY là một kẻ thoán đoạt
không hơn không kém, chẳng cần kể đến chân tài và tính cách tiến bộ vượt
bực của chương trình họ Hồ, là vì quyền lợi của họ bị đụng chạm, địa vị của
họ bị lung lay ; nếu nhân dân thời bấy giờ không tán thành nhà Hồ là vì họ
chịu ảnh hưởng trực tiếp của đẳng cấp nho sĩ – cũng là giai cấp lãnh đạo –
mà họ xem như khuôn vàng thước ngọc ; nếu các sử thần và sử gia thời sau
vẫn xem Hồ Quí Ly là kẻ giựt ngôi là vì truyền thống tinh thần đẳng cấp
hoặc vì họ đang phục vụ chế độ quân chủ ; nhưng chúng ta ngày nay, những
người dân chủ, không có bổn phận triệt để trung thành với một cá nhân nào
cả, chúng ta phải có thái độ nào đối với tiền nhân ?
Quan niệm về luân lí, về công và tội của chúng ta khác biệt hẳn với các
thời đại trước.
Hồ Quí Ly có đoạt ngôi nhà Trần hay không ? Điều đó đối với chúng ta
không quan trọng. Điều quan trọng là động cơ nào đã thúc đẩy Hồ Quí Ly
lật đổ nhà Trần ?
Tìm hiểu được động cơ này, xét qua chân giá trị của họ Hồ và toàn bộ
sự nghiệp của con người lịch sử ấy, ta mới có thể quả quyết Hồ Quý Ly có
công hay có tội với đất nước và nhân dân Việt Nam.
Người xưa, vì những quan niệm luân lý hẹp hòi, vì những thành kiến
khắc khe của xã hội, vì những hoàn cảnh lịch sử đặc biệt, đã chịu quá nhiều
