Nhà Hồ mất, tiên sinh lánh nạn, tạm lui về Côn sơn (thuộc huyện Chí
linh, Hải dương), chớ không chịu làm Việt gian, ra làm quan cho nhà Minh
như bọn Nguyễn Huân, Đỗ Duy Trung, Lương Nhữ Hốt.
Cha ông là Nguyễn Phi Khanh cũng đã giữ chức Hàn lâm học sĩ của
triều Hồ Hán Thương. Và cũng vì vậy mà Phi Khanh cùng hai con là Phi
Bảo, Phi Hùng bị người Minh bắt đưa về Kim Lăng (nay là Nam kinh). Đưa
cha đến ải Nam quan, Nguyễn Trãi quay về theo lời khuyên của cha :
Thương cha con phải lo cho nước,
Đừng để giang san chịu thiệt thòi.
Một chi tiết quan trọng khác nói lên sự tiến bộ lạ lùng trong hệ thống tư
tưởng của Hồ Quí Ly là đưa vào chương trình thi Hương ở đầu thế kỷ I5
môn TOÁN HỌC, một việc mà mấy trăm năm sau, trước khi Pháp tới, cũng
chẳng một triều đại nào nghĩ đến.
Quí Ly đã nhận thấy trong đời sống hàng ngày, ở các lãnh vực kinh tế,
tài chánh, thương mãi, toán học là một bộ môn cần thiết không thể không
biết.
Đáng tiếc là không một nhà khảo sử nào để ý đến chi tiết đó để tìm hiểu
xem về toán học, bộ óc đầy khoa học kia đã biết những gì !
Tuy nhiên, nếu triều Hồ kéo dài, dân Việt Nam bắt đầu nghiên cứu toán
học từ I404 một cách cần cù thì tinh thần khoa học của dân ta cũng phải có
nhiều tiến bộ. Và biết đâu chính họ Hồ cũng đã có những căn bản toán học
nào đó cho nên ông mới toan tính đưa thanh thiếu niên sang con đường học
vấn mới lạ như vậy !
