Tôn Thất Bình
Kể Chuyện Các Vua Nguyễn
Hàm Nghi IV
Những Ngày Cuối Cùng
( ......... )
Người ta quen gọi cụ là ông Hoàng An Nam ( Le prince d Annam ) . Cụ Hàm
Nghi có hai gái, một trai. Cô chị Như Mân thạc sĩ canh nông, không lấy
chồng để " trọn đời tưởng nhớ ba tôi " . Như Lý lấy một đại tá không quân
dòng dõi Hoàng tộc Bỉ. Minh Đức là con út, đại tá chiến xa trong quân đội
Pháp, khi cụ mất được gọi về. Còn hai chị ở Canne, lâu đài De Cosse, không
sang chịu tang được vì Pháp đang bị Đức chiếm đóng.
Cụ tặng tôi một bức tranh thủy mạc mực Tàu có đề thơ và một thanh bảo
kiếm.
Cụ quan tâm theo dõi tình hình đất nước, thường băn khoăn chưa tìm ra được
kế sách giúp ích gì cho Tổ Quốc. Chưa bao giờ cụ nhắc lại quá khứ lịch sử
mà chỉ hỏi tôi về đất nước, dân tình, về phong trào và triển vọng. Có lần cụ
hỏi tôi về cụ Nguyễn Ái Quốc, nào tôi có biết được là bao! Cụ hỏi tôi về Bảo
Đại. Tôi khá rõ Bảo Đại là tay thiện xa cưỡi ngựa, giỏi tiếng Pháp hơn tiếng
mẹ đẻ và rát thạo khiêu vũ. Nghe tôi kể, cụ cười nhẹ:" Nó là con rối " . Đó là
nụ cười hiếm hoi. Trong bốn năm tiếp xúc với cụ, có lẽ mới thấy cụ chỉ cười
đôi ba lần, lại là cái cười châm biếm, mỉa mai ....
Cụ sống giản dị, quần áo đều tự may lấy theo kiểu cổ Việt Nam. Cụ để búi
tóc củ hành cho tới khi mất. Suốt những năm tháng đó cụ quên mình trong
điêu khắc, hội họa, âm nhạc. Nhiều lần triển lãm mỷ thuật họ mời cụ tham
gia tác phẩm, cụ đều từ chối. Cụ soạn hoặc vẽ là để nung nấu tâm hồn u uất
và thất vọng. Cụ chỉ đàn khi nào lâu đài mênh mông kia không một bóng
người. Có lần tôi đến thăm thấy cụ đang say sưa đàn. Hình ảnh một cụ già rất
Việt Nam thấp thoáng bên dương cầm bóng lộn khiến tôi liên tưởng đến ông
nội tôi hay một cụ đồ nho khom lưng viết câu đối Tết. Tôi dốt âm nhạc, chỉ
nghe thấy cây đàn khi nức nở thánh thót, khi bão bùng. Dứt tiếng đàn, cụ
giang rộng hai tay đặt trên cây đàn đăm đăm suy nghĩ.
