Nhưng đối với anh, điều sau đây là một khám phá khủng khiếp. Những
người cùng chung số phận như thế bị giam giữa những bức tường bê-tông
như những tù nhân. Đêm đến, vô số tiếng thở dài, tiếng càu nhàu, tiếng nức
nở sôi trào lên như những đám mây giông - cả nhà tù tràn đầy những lời
nguyền rủa.
- Không phải chỉ mình ta, không phải chỉ mình ta, không phải chỉ mình
ta...
Còn ban ngày, may mắn ra thì họ phân phối thời gian giữa việc tập thể
dục và trị liệu bằng ngậm tăm, còn nếu có dịp thì lén lút thổ lộ với ai đó về
số phận của mình, họ trao đổi những cái nhìn, những điệu bộ, thì thầm với
nhau...
- Không phải chỉ mình tôi, không phải chỉ mình tôi, không phải chỉ mình
tôi...
Gộp tất cả những tiếng đó lại thì nhà tù thật là đồ sộ. Điều đó hoàn toàn
tự nhiên. Những tội người ta kết buộc cho họ là: Tội đã mất bộ mặt, tội để
cho con đường mòn liên hệ họ với những người khác bị cắt dứt, tội đã mất
khả năng hiểu những đau xót và vui sướng của những người khác, tôi đã bị
mất sự sợ hãi và vui sướng vì phát hiện ra cái chưa từng biết ở những người
khác, tội đã quên bổn phận sáng tạo vì những người khác, tội đã để mất cái
âm nhạc đã cùng nghe với nhau - tất cả những cái đó là những tội biểu lộ rõ
quan hệ giữa những người thời nay, vậy là xét toàn bộ, cả thế giới của
chúng ta là một nhà tù khổng lồ. Nhưng dù sao, tất cả những cái đó cũng
chẳng làm thay đổi chút gì cái địa vị thằng tù của anh. Ngoài ra người ta
mất bộ mặt tinh thần của mình, còn anh mất cả bộ mặt bằng da bằng thịt
nữa, vì vậy đương nhiên là có sự khác nhau giữa anh và họ về mức độ cô
lập trong tù. Thế nhưng anh vẫn không thể dứt bỏ niềm hy vọng. Khác với
những kẻ bị chôn sống, trong địa vị của anh có cái gì khiến anh phải hy
vọng. Thân phận của kẻ hèn kém - không có mặt nạ thì nó không thể bắt,
không thể đọ súng với kẻ thù, không thể thành kẻ phóng đãng, không thể
