phượng), kỷ luật (chấn chỉnh những lạm dụng và thanh lọc đời sống Công
Giáo), và học thuyết (làm sáng tỏ các tín điều Công Giáo). Sử gia Thomas
Bokenkotter đã nhận định về các kết quả canh tân này như sau:
Vào lúc kết thúc Công Ðồng Triđentinô năm 1563, giáo phái Tin Lành
đã tràn lan trên một nửa Âu Châu. Tuy nhiên, chiều hướng này đã đảo
ngược vào cuối thế kỷ. Với việc công bố các sắc lệnh của Công Ðồng
Triđentinô và sự bộc phát luồng sinh khí mới trong Giáo Hội Công Giáo —
đặc biệt được thể hiện qua các tu sĩ dòng Tên và sự phục hưng giáo triều —
Giáo Hội Công Giáo bắt đầu giành lại được nhiều phần lãnh thổ. Ba Lan
quay trở về với Công Giáo; một phần lớn của nước Ðức, Pháp, và nam Hòa
Lan đã hiệp thông với Tòa Thánh, trong khi Tin Lành không có sự tiến bộ
khả quan nào sau năm 1563. Và công cuộc truyền giáo của Công Giáo ở
nước ngoài đã bù đắp cho những mất mát đau thương ở Âu Châu.
Trong khi Phúc Âm được loan truyền cho đến tận cùng trái đất bởi các
nhà thừa sai Công Giáo trong tiền bán thế kỷ mười bảy, Âu Châu đã đắm
chìm trong các cuộc chiến tôn giáo cay đắng giữa người Công Giáo và Tin
Lành và giữa các quốc gia theo Tin Lành. Cuộc chiến sau cùng xảy ra ở
nước Ðức. Cuộc chiến Ba Mươi Năm (1618-1648) được chấm dứt bằng
Thỏa Ước Westphilia (1648), mà nó đã đem lại cho người Công Giáo,
Luther, và Calvin ở Ðức sự bình đẳng trước pháp luật. Trên thực tế, mỗi
quốc gia hay mỗi vùng trong nước đều có một “giáo hội” Kitô Giáo riêng
của nó, và tín đồ của các giáo phái khác sống trong lãnh thổ đó thường bị
bách hại trực tiếp hay gián tiếp. Mặc dù sau các cuộc tranh chấp đều có
những thỏa ước, Kitô Giáo Âu Châu bị chia cắt thành nhiều bãi chiến
trường mà trong đó tôn giáo là yếu tố then chốt. Tình trạng thê thảm này
đưa đến việc tìm kiếm một “tôn giáo hợp lý” trong giai đoạn Kitô Giáo sắp
tới.
Tuy nhiên, trong mỗi một vùng của Giáo Hội phân ly, vẫn có nhiều
nơi mà Tin Mừng của Ðức Giêsu Kitô bừng cháy một cách chói lọi. Chắc
chắn rằng Giáo Hội Công Giáo vẫn mong tìm ra cách củng cố đời sống
Công Giáo ở Âu Châu cũng như để lan tràn đức tin Công Giáo trên toàn thế
