đói. Lao động trẻ em và phụ nữ được sử dụng rộng rãi trong những điều
kiện khắc nghiệt. Họ còn bị nạn thất nghiệp đe dọa do những cuộc khủng
hoảng kinh tế gây nên, sẵn sàng hất họ ra hè phổ. Tác phẩm “Tình cảnh
của giai cấp lao động ở Anh” của Ăngghen xuất bản năm 1815 là một bản
cáo trạng đầy đủ vạch trần ách áp bức bóc lột của giai cấp tư sản đỗi với
công nhân. Mối mâu thuẫn giữa vô sản và tư sản là điều không thể tránh
khỏi và ngày càng trở nên hết sức gay gắt.
2. Phong trào đấu tranh bước đầu của giai cấp công nhân
Mâu thuẫn giữa tư sản và vô sản càng gay gắt thì công nhân càng
đứng dậy đấu tranh giành quyền lợi cho mình. Ngay từ những ngày đầu tiên
của các công trường thủ công, công nhân đã chống lại bọn chủ một cách lẻ
tẻ và tự phát. Nhưng khi đó, mâu thuẫn chủ yếu bao trùm xã hội là mâu
thuẫn giữa sức sản xuất tư bản chủ nghĩa với quan hệ sản xuất phong kiến,
công nhân chưa tấn công quyết liệt vào giai cấp tư sản mà còn đi theo giai
cấp tư sản “chống lại kẻ thù của kẻ thù mình”. Sự tham gia của công nhân
vào các cuộc cách mạng tư sản ở châu Âu và Bắc Mỹ đã góp phần tích cực
vào thắng lợi của cuộc đấu tranh chống phong kiến. Song những thành quả
thu lượm được rơi vào tay giai cấp tư sản.
Hình thức phản kháng sơ khai của người công nhân là những cuộc bạo
động tự phát chống lại việc áp dụng máy móc. Trong buổi đầu của cuộc
cách mạng công nghiệp, họ tưởng rằng nguồn gốc của nỗi khổ đau chính là
máy móc. Vì vậy phong trào phá máy, đập phá công xưởng lan tràn rất
nhanh trong các trung tâm công nghiệp. Nhưng dần dần, họ thấy rằng máy
móc không phải là kẻ thù thực sự và hậu quả của những cuộc phá máy
thường là sự trấn áp của chính quyền. Họ tiến lên một bước cao hơn là đấu
tranh bãi công và xây dựng công đoàn. Trong những năm 20 - 30 của thế
kỷ XIX, các ngành lao động ở Anh đều có tổ chức công đoàn với chủ
trương công khai là bảo vệ công nhân, chống những hành động bạo ngược
của giai cấp tư sản. Mục đích của những công đoàn ấy là đòi quy định tiền
lương, tập hợp thành một lực lượng để điều đình tập thể với chủ, điều chỉnh
