mạng đến thắng lợi. Nếu không có sự ủng hộ mạnh mẽ của những làn sóng
người vĩ đại ấy, thì nghị viện không thể thoát khỏi những cơn hiểm nghèo,
không thể thiết lập được nền Cộng hòa và đưa Sáclơ I lên đoạn đầu đài.
Việc xác lập quan hệ tư bản chủ nghĩa ở nước Anh là kết quả của hàng chục
năm trời đấu tranh cách mạng của quần chúng nhân dân. Trong quá trình
đó, quần chúng nhân dân Anh bao giờ cũng là người kiên quyết nhất.
Những cương lĩnh cách mạng của họ mà đại biểu là phái San bằng với Giôn
Linbớc, phái Đào đất với Uyn xtenlây là ngọn cờ tập hợp đông đảo quần
chúng tiến lên.
Cuộc cách mạng tư sản Anh để lộ một đặc điểm thứ hai là tính chất
bảo thủ không triệt để của nó. Vấn đề đặt ra trước cuộc cách mạng tư sản là
vấn đề ruộng đất và vấn đề giải phóng nông dân khỏi gông cùm của chế độ
phong kiến. Nhưng giai cấp tư sản Anh sau khi giành được chính quyền thì
đoạt luôn cả ruộng đất, nền sở hữu phong kiến về ruộng đất chuyển sang
nền đại sở hữu tư sản mà không về tay nông dân. Về chính quyền, giai cấp
tư sản cũng không dám duy trì nền cộng hòa, mà phải liên minh với thế lực
phong kiến, thiết lập nhà nước quân chủ lập hiến.
Đặc điểm thứ ba là cuộc cách mạng tư sản Anh diễn ra dưới hình thức
tôn giáo. Nhìn bề ngoài, ban đầu là cuộc đấu tranh giữa Thanh giáo và Anh
giáo rồi đến giữa các phe phái trong Thanh giáo. Cuộc xâm lược Ailen và
Xcốtlen cũng mang màu sắc đó. Nhưng thực chất của vấn đề tôn giáo vẫn
là vấn đề giai cấp. Trong điều kiện lịch sử lúc đó, tư tưởng cách mạng chỉ
có thể đi vào quần chúng dưới bộ áo tôn giáo, vì nó là món ăn tình cảm đặc
biệt và quen thuộc đối với quần chúng nhân dân sau một thời kỳ trung cổ
dài dằng dặc. Đằng sau bộ áo đó vẫn là cuộc đấu tranh kịch liệt giữa tư sản
và phong kiến, tiến bộ và lạc hậu, cách mạng và phản cách mạng.
3. Thực tế diễn biến của cuộc cách mạng tư sản Anh đã nêu lên một số
vấn đề về mối quan hệ giữa giai cấp tư sản và quần chúng nhân dân trong
cuộc cách mạng.
