chiến. Vua Hàm Nghi bị bắt (26-9-1888), vai trò lãnh đạo phong trào Cần
Vương chuyển hẳn về tay tầng lớp văn thân, sĩ phu.
Khác với tư tưởng sợ giặc, đầu hàng của triều Nguyễn, tư tưởng của
các văn thân, sĩ phu là quyết tâm chiến đấu cứu nước. Họ tin vào sức mạnh
của dân, dựa vào dân để đánh giặc. Họ chủ trương xây dựng căn cứ địa, áp
dụng nhiều kinh nghiệm truyền thống như lấy ít địch nhiều, lấy yếu chống
mạnh; thực hiện lối đánh du kích linh hoạt làm cho quân thù bị động, chịu
nhiều tổn thất. Tuy nhiên, các thủ lĩnh nghĩa quân còn nặng tư tưởng phòng
thủ hơn là tiến công. Bên cạnh các cuộc khởi nghĩa do tầng lớp văn thân, sĩ
phu lãnh đạo dưới danh nghĩa Cần Vương cứu nước, còn có các cuộc nổi
dậy của nông dân. Tư tưởng quân sự của thủ lĩnh nghĩa quân Yên Thế
không khác nhiều so với tư tưởng quân sự của các văn thân, sĩ phu, vẫn là
dựa vào dân, xây dựng căn cứ địa và sử dụng lối đánh du kích. Theo Trần
Dân Tiên, trực tiếp đấu tranh chống thực dân Pháp như Hoàng Hoa Thám là
"thực tế hơn", nhưng Cụ còn nặng "cốt cách phong kiến"
3
.
Chịu ảnh hưởng của hệ tư tưởng phong kiến, nên thủ lĩnh các cuộc
khởi nghĩa trong phong trào Cần Vương cũng như khởi nghĩa Yên Thế
không thể vạch ra được đường lối quân sự đúng để lãnh đạo nhân dân ta
tiến hành cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp giành được thắng lợi cuối
cùng. Phong trào Cần Vương thất bại đã chấm dứt vai trò của ý thức hệ
phong kiến, của tư tưởng quân sự phong kiến đã trở nên lỗi thời trong cuộc
kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược của nhân dân ta.
2. Chứng kiến sự áp bức dân tộc ngày càng nặng nề và sự thất bại
của phong trào Cần Vương, đồng thời chịu tác động từ những chuyển biến
cơ cấu kinh tế - xã hội trong nước và từ ảnh hưởng của trào lưu tư tưởng
dân chủ tư sản phương Tây, và của các cuộc dân tộc giải phóng, dân tộc
vận động ở Trung Quốc, Ấn Độ mà ở Việt Nam đã hình thành các phong
trào yêu nước theo hệ tư tưởng tư sản với Phan Bội Châu là đại diện. Phan
Bội Châu nhận thức rằng, muốn đánh đuổi thực dân Pháp thì không thể đi
theo con đường cũ. Do đó, ông từ bỏ con đường cứu nước theo hệ tư tưởng
