chính là cái Thực thể. Chính là Atman: Tat tvam asi – chính là con đấy,
Shwetaketu ạ”
“Thưa tôn sư, con có cần phải hiểu thêm gì về điều đó nữa không?”
“Thôi, bấy nhiêu thôi”.
Đoạn biện luận đó về Atman, Brahman và sự tổng hợp Atman và Brahman
đó hơi có cái khí vị của Hegel, chính là tinh tuý của các Upanishad. Đành
rằng trong các Upanishad còn nhiều thuyết nữa, nhưng thuyết nào cũng
phụ thuộc vào thuyết đó cả. Chẳng hạn chúng ta còn thấy thuyết luân hồi
và cái nguyện vọng mong được thoát khỏi (Moksha) vòng luân hồi.
Janaka, quốc vương Videha, xin Yajnavalkya chỉ cho cách khỏi phải tái
sinh, và Yajnavalkya bèn giảng cho nhà vua thuyết Yoga: có thể dùng phép
luyện tinh thần của các nhà tu hành khổ hạnh mà diệt được tất cả các tư
dục, không còn là một phần tử của thế giới gồm các cá thể nữa mà hợp nhất
với Linh hồn của vũ trụ trong niềm vui cực kì, như vậy là khỏi phải tái
sinh. Nhà vua phục thuyết đó quá, bảo: “Thưa tôn sư, tôi xin dâng tôn sư cả
thần dân Videha và chính thân tôi nữa, tôi xin làm nô lệ cho tôn sư”. Cái
cảnh giới Yajnavalkya hứa với nhà vua mộ đạo đó thật khó hiểu, vì trong
cảnh giới đó không còn ý thức cá nhân, cá nhân đã nhập vào Thực thể
(Être), phần tử tạm thời tách ra đã hợp nhất lại với Toàn thể. “Sông đổ vào
biển và mất cả tên, cả hình thể, nhà hiền triết cũng vậy, bỏ được cái tên và
hình thể rồi, nhập vào Thượng Đế vượt lên trên tất cả”.
Người phương Tây mà từ tôn giáo tới các chế độ chính trị, kinh tế đều thấm
nhuần chủ nghĩa cá nhân, dĩ nhiên là không thích một thuyết như vậy về
sinh, tử. Nhưng thuyết đó đã làm thoả mãn tinh thần triết lí Ấn Độ một
cách bền bỉ lạ thường. Từ Phật Thích Ca tới thánh Gandhi, từ Yajnavalkya
tới thi hào Tagor, triết lí trong Upanishad đó, thần học nhất nguyên luận đó
đã chi phối tư tưởng Ấn Độ và cho tới ngày nay xứ đó trọng các Upanishad
cũng như phương Tây trọng Tân Ước vậy – coi là một tín ngưỡng cao cả
