các bạn không làm sao nắm được, khi ta hỏi họ một câu về vấn đề này hay
vấn đề khác thì họ né tránh, họ như loài lươn”. Đối với các tu sĩ đương
thời, Ngài có giọng châm chích nhất; Ngài cho họ là ngây thơ khi tin rằng
lời trong các kinh Veda là lời thiên khải, và Ngài làm cho đẳng cấp Bà La
Môn tự cao tự đại phải phẫn nộ khi Ngài thu nhận vào tăng hội bất kì người
trong tập cấp nào. Ngài không chỉ trích thẳng chế độ tự phân chia tập cấp
nhưng bảo các đệ tử: “Các con nên đi thuyết pháp khắp các xứ, tới đâu
cũng bảo rằng giàu nghèo, sang hèn gì thì mọi người cũng như nhau, và
mọi tập cấp tan hoà trong tôn giáo của ta cũng như mọi con sông tan vào
biển cả”. Ngài không nhận những mantra (thánh ca) và những thần chú,
cũng không chấp nhận sự khổ hạnh, sự tụng niệm, cầu nguyện. Cứ từ từ,
dịu dàng, không tranh biện, Ngài thành lập một tôn giáo không tín điều,
không tăng lữ và tuyên bố rằng con đường giải thoát mở ra cho mọi người,
cả những người không theo đạo.
Đôi khi, vị thánh nổi danh nhất Ấn Độ, từ chủ trương Bất-khả-tri bước qua
chủ trương vô thần triệt để
. Ngài tuyên bố thẳng rằng không có thần
linh, và có khi nào nói tới Brama thì Ngài coi Brama như một thực thể, chứ
không phải là một khái niệm; Ngài không đả đảo tục cúng thần trong dân
chúng, nhưng Ngài mỉm cười khi nghĩ rằng người ta sao có thể dâng lời cầu
nguyện lên một đấng Bất-khả-tri: “Thật là điên khùng mới nghĩ rằng một
người khác có thể làm cho ta sung sướng hoặc cực khổ”, hạnh phúc và khổ
chỉ là “quả”, mà động tác, thái độ, dục vọng của ta mới là “nhân”. Không
khi nào Phật doạ môn đồ rằng sẽ bị thần linh trừng phạt nếu không ăn ở
đúng đạo; Ngài không nhận có thiên đường, có địa ngục. Ngài cảm thấy rất
rõ ràng rằng con người đau và chết là do những luật sinh hoá tự nhiên, chứ
không phải do ý chí của một thần linh. Trong hỗn hợp thiện và ác, có trật tự
và vô trật tự đó, Ngài không tìm ra được một qui tắc bất di bất dịch nào cả,
không một trung tâm luân lí lâu bền cả; Ngài chỉ thấy cuộc sống lên rồi
xuống, tiến thoái như thuỷ triều, mà cái cứu cánh duy nhất có tính cách siêu
hình chỉ là sự biến dịch.
