cụ, chúng ta biết được rằng cụ đã đính chính mấy chỗ sai, hoặc chúng ta
thấy nhiều chỗ, thay vì dịch theo bản chữ Pháp, cụ lại dịch theo bản chữ
Hán mà cụ tìm được, cũng có khi cụ dịch trọn một đoạn mặc dầu trong
nguyên tác, tác giả chỉ trích dẫn vài câu ngắn.
Ngược lại, trong các cuốn như Lão tử - Đạo Đức kinh, Khổng tử, Sử Trung
Quốc, chúng ta thấy nhiều chỗ cụ Nguyễn Hiến Lê dẫn lời của Will Durant.
Ví dụ, trong cuốn Khổng Tử, cụ viết: “Durant, tác giả bộ Lịch sử văn
minh, đã nhận định đạo Khổng rất đúng: “Chỉ trong đạo Ki-tô và đạo
Phật, chúng ta mới thấy có sự hùng tâm gắng nhân hóa cái bản chất con
người như đạo Khổng”. Ngày nay cũng như ngày xưa, dân tộc nào cũng bị
cái nạn giáo dục thiên về trí dục quá mà đạo lí suy đồi, tư cách cá nhân
cũng như tập thể thấy kém quá thì không có phương thuốc nào công hiệu
hơn là cho thanh niên được thấm nhuần đạo Khổng.
Nhưng chỉ một triết lí Khổng học thôi, chưa đủ. Nó rất thích hợp với một
quốc gia cần thoát khỏi cảnh hỗn loạn nhu nhược để lập lại trật tự lấy lại
sức mạnh, nhưng đối với một quốc gia cần cải tiến hoài để ganh đua trên
trường quốc tế thì triết lí đó là một trở ngại”.
Chúng ta đã biết rằng cụ Nguyễn Hiến Lê mua bộ Lịch sử văn minh của
Will Durant vào khoảng 1969, và khoảng bốn năm sau cụ viết bộ Trang tử -
Nam Hoa kinh, nhưng trong bộ này tôi không thấy cụ dẫn lời nào của Will
Durant; hơn nữa, cụ Nguyễn Hiến Lê lại không có chút nghi ngờ nào giống
như Will Durant rằng thuyết luân hồi trong các kinh Veda của Ấn Độ đã
ảnh hưởng đến học thuyết của Trang tử, nên cụ bảo: “Trang tử không phải
