là nhà khoa học, mà thời ông sống, đạo Phật chưa truyền qua Trung Hoa,
ông không biết các luật khoa học, và luân hồi, nhưng ông đã cảm thấy một
cách sâu sắc luật biến hoá trong vũ trụ. Ông nghĩ rằng chúng ta chết rồi có
thể biến thành bất kì một vật nào khác như đổi căn nhà (VI.6) mà vật cũng
vậy, cũng có thể biến thành người, và dù biến thành gì thì vật và ta rốt cuộc
cũng trở về Đạo, “qui căn”, hợp nhất với Đạo. Đó là một tư tưởng đặc sắc
của ông, làm căn cho thuyết không phân biệt ta và vật, trọng thiên tính và
sự tự do của vạn vật”.
Trong cuốn Sử Trung Quốc, chúng ta thấy cụ Nguyễn Hiến Lê trích dẫn rất
nhiều từ bộ Lịch sử văn minh, đặc biệt là từ cuốn Lịch sử văn minh Trung
Hoa, và có lẽ do chịu ảnh của Will Durant, trong cuốn đó, cụ trình bày khá
chi tiết nền văn minh Trung Hoa. Cụ bảo: “Tôi cho lịch sử Trung Hoa là
lịch sử của một nền văn minh vô cùng độc đặc, tuy ra đời sau vài nền văn
minh khác: Ai Cập, Lưỡng Hà... nhưng tồn tại lâu nhất”.
*
Trong các đoạn trích dẫn mà cụ Nguyễn Hiến Lê không tìm được nguyên
tác, cụ phải dịch từ bản tiếng Pháp – như trên tôi đã nói – có khá nhiều bài
thơ; và trong những bài này tôi tìm được nguyên tác vài bài (trong chú
thích tôi đã chép nguyên văn và tạm dịch), số còn lại bạn Vvn tìm được hai
bài: Bão vũ và Tân An lại. Hai bài đó tôi chép vào Phụ lục. Ngoài ra, vì
thấy bản in của nhà Văn Hoá Thông tin có khá nhiều chỗ sai sót, nên bạn
Tuanz đã dùng cuốn Lịch sử Văn minh Trung Quốc của Trung Tâm Thông
Tin - Đại học Sư phạm - 1990
để sửa các chỗ sai sót đó và sửa luôn
