Trong cảnh khốn cùng và khuất phục con người cần được thấy mình là
đúng, cần được tự cao tự đại để nâng đỡ mình đứng vững.
Quả nhiên lịch sử biến đổi nhanh chóng đến kinh người. Mùa thu gặt xong,
đám tù lao cải bắt đầu gùi cõng từng bó lúa lên đường cái rồi chở tiếp bằng
xe bò về sân to. Cánh đồng đã gặt quang, dưới các gốc rạ màu vàng dày đặc
chi chít, đã lộ ra đất nguyên sơ nâu xỉn ẩm ướt. Từ trên đập mương nhánh
cao cao nhìn ra chung quanh, mặt đất bốc hơi ngùn ngụt; trên cánh đồng
mương, lạch và bờ ruộng ngang dọc chia cắt thành những ô nhỏ như bàn
cờ, đám tù lao cải quần áo tù đen kịt đông như kiến tất bật chạy đi chạy lại.
Chúng tôi xếp những lượm lúa nặng trĩu buộc bằng sợi cỏ lên bờ ruộng,
chất gọn vào đoạn dây dài để sẵn trên bờ, sau đó thắt chặt nút dây ở lưng,
ngồi thụp xuống , dùng dây néo thật lực sợi dây ở lưng đã buộc chéo chữ
thập, rồi ráng sức nhướng người lên phía trước, chồng lúa cao ép chặt vào
lưng, thế là gùi cõng đi. Tôi là đại tổ trưởng dĩ nhiên là phải đầu tầu gương
mẫu, thông thường thì tôi cõng nhiều hơn mọi người. Ở đây không có gì
phân biệt, chẳng kể gì xuất thân gia đình, trình độ văn hoá, lý lịch trong
sạch hay không trong sạch, << lao động cải tạo >> là nghề nghiệp cố định
của chúng tôi; thế nên chỉ biết lao động và lao động giỏi mới có thể giành
được đãi ngộ đặc biệt. Tôi biết lao động và lao động giỏi thì tôi được quản
lý người khác, trách mắng người khác, tôi được << tín nhiệm >> trở thành
một tù nhân tự do, khi về trại tôi chẳng những được << một gáo đầy >>, mà
ngoài << một gáo đầy >> ấy có thể còn thêm << một gáo đầy >> nữa. Lao
động sáng tạo ra con người, vì thế bản tính nguyên thủy của con người tự
nhiên hướng về lao động chân tay; lao động chân tay vất vả và căng thẳng
sẽ làm sống dậy bản tính từ lâu đã trở thành ý thức tiềm tàng của con người
trót bị nền văn minh vùi lấp, bỗng chốc đưa con người lùi ngược lại hằng
triệu năm, cảm nhận được một thứ khoái cảm tâm lý rằng chính mình đang
phát triển, chính mình đang đổi thay, phẩm chất của mình đang phong phú
lên.
