Marx viết, “sự thay đổi con người một cách đại trà là điều cần thiết”
[Ý thức hệ Đức, Die Deutsche Idelogie, MEW 3, 70] – nhưng để bào
chữa cho Marx, có thể nghĩ là Marx nói câu ấy với ý nghĩa về một sự
thay đổi trong tâm thức, chứ không phải với những phương pháp áp
bức như của Nga Xô Viết. Trong giai đoạn cao độ của xã hội cộng sản,
nhà nước sẽ phải biến đi, nhường chỗ cho khung trời tự do đích thực
của con người. Từ đó, những khả năng nhân tính có thể được phát
triển cho mục đích tự thân của chúng, và phương châm hành động sẽ
là “làm việc theo khả năng, hưởng thụ theo nhu cầu”.
Một phần lớn của khải tượng không tưởng (utopian vision) này
hẳn nhiên phải được phê phán là không thiết thực. Marx không đưa ra
cho chúng ta những lý lẽ để tin được rằng xã hội cộng sản đích thực là
vô giai cấp, rằng những kẻ thực thi “chuyên chính vô sản” sẽ không
biến thành một giai cấp thống trị mới với nhiều cơ hội lạm dụng quyền
lực của họ và phát sinh ra những hình thức bóc lột mới. Không có loại
thay đổi kinh tế nào có thể bảo đảm sẽ loại bỏ được tất cả mọi xung
khắc quyền lợi và mọi cảm xúc chán ngán hay “tha hóa”. Nhà nước
không biến đi – trái lại, nó càng trở nên quyền thế hơn; mặc dầu chúng
ta những ngày này cũng phải nhìn nhận cái quyền lực của những xí
nghiệp lớn và sự gia tăng mang tính toàn cầu của thị trường có sức hạn
chế cả những quyền lực của bất cứ một xí nghiệp hay một chính quyền
nhà nước nào.
Nhưng cũng có một số điều trong khải tượng của Marx mà chúng ta
hẳn có thể đồng ý: Sự ứng dụng khoa học và kỹ thuật để sản xuất
những nhu yếu phẩm cho cuộc sống của mỗi người, sự rút ngắn thời
gian lao động trong ngày và dự án một hệ thống giáo dục phổ quát để
mọi người có thể phát triển những tiềm năng của mình, khải tượng
một xã hội đa tâm đa chiều trong đó người dân có thể hợp tác sinh
sống như những cộng đồng cho ích lợi chung, và một xã hội thích ứng
với thiên nhiên môi trường – đó là những lý tưởng mà phần lớn dân
chúng nay đều chia sẻ, dẫu cũng biết rằng điều đó không phải là một
