của Thượng đế đã được tác thành cho chúng ta, Marx khẳng định lời
giải cho vấn đề chủ nghĩa tư bản đã được bắt đầu thực hiện trong tiến
trình vận động của lịch sử, và trách nhiệm của chúng ta là nhập cuộc
vào trong đó.
Quan điểm của Marx về vấn đề tự do trên bình diện siêu hình thì có
phần dị nghĩa. Một cách khái quát, quan điểm của Marx biểu lộ tính
tất định (determinist), nhưng cũng thấy nơi ông có yếu tố không thể
giản lược về sự tự do của con người, bởi Marx kêu gọi con người vừa
phải thực hiện tiến trình vận động của lịch sử nhưng cũng vừa phải
hành động thích ứng góp phần vào công cuộc thể hiện xã hội cộng sản
đó. Bên trong phong trào Marxist, có những tranh luận giữa một bên là
những người chủ trương chờ đợi thời cơ thích ứng cho sự phát triển
kinh tế trước khi bùng nổ cách mạng và bên kia là những người (như
Lenin) đề xướng phải dứt khoát hành động để đem lại cách mạng.
Nhưng điều đó không hẳn là một xung khắc tương phản, bởi Marx
cũng có nói, trong khi cách mạng sẽ xảy ra sớm hay muộn, thì có thể
có những kẻ nhìn xa thấy trước và tổ chức những nhóm người hoạt
động thúc nhanh thực hiện và “giúp giảm bớt cơn đau đẻ” (“ease its
birth pangs”).
Marx quan niệm chỉ một cuộc cách mạng toàn diện hệ thống kinh tế
tư bản mới thực sự giải quyết được vấn đề. Những cải cách giới hạn
như lương cao, giờ ngắn, hệ thống tiền hưu và các biện pháp tương tự
có thể là những cải thiện đáng chào mừng trước những khắc nghiệt
của chủ nghĩa tư bản, nhưng chúng không thay đổi được tính chất cơ
bản của nó. Và đó là sự khác biệt cơ bản giữa Đảng Cộng sản và các
công đoàn cũng như các Đảng xã hội dân chủ. Nhưng lần nữa, các đồ
đệ của Marx cũng bất đồng về chiến thuật chính trị. Một số người nghĩ
rằng, công việc cải cách hệ thống có thể đánh mất chú tâm vào cuộc
đấu tranh giai cấp và nhu cầu lật đổ trật tự hiện hành. Một số người
khác trái lại, nói rằng chính tiến trình đó đã kết hợp công nhân lại với
