Như thế, Smith cũng bận tâm về vấn đề tha hóa − dẫu ông không sử
dụng thuật ngữ đó. Và chúng ta cũng khó lòng mà tránh được những
bận tâm này, ngay đến cả ngày nay bây giờ (càng thay đổi nhiều,
càng..., plus ca change... [tiếng Pháp của tác giả]).
Có một sự chẩn bệnh khái quát hơn ở đây, và có thể nó đòi hỏi
một sự đồng ý phổ quát rằng, là một điều sai lầm khi cư xử với một
con người chỉ như một phương tiện với mục đích kinh tế (nhớ lại công
thức về quy luật đạo đức của Kant: luôn cư xử với những hữu thể
thuần lý như những mục đích tự thân). Con người − những hữu thể
nhân tính − đã từng bị xử đãi chỉ như những phương tiện sản xuất
trong chế độ tư bản không khoan nhượng vào đầu thế kỷ XIX, khi
người lớn cũng như trẻ con phải làm việc lâu giờ trong những điều
kiện dơ bẩn và chết sớm sau những cuộc đời khốn khổ và không toại
nguyện. Điều này vẫn còn tồn tại trong một số nước; và cả trong
những xứ sở phát triển nơi mà chủ nghĩa tư bản thường được tuyên
dương như là những thành tựu huy hoàng chói sáng, thì vẫn còn cái xu
hướng bất biến của những người quản trị luôn mãi tìm cách vắt kiệt ra
lợi nhuận nhiều nhất có thể từ lao động của những người làm công cho
họ, rút tỉa đồng lương, bớt bỏ nhân công, tăng giờ làm việc. Xu hướng
cuối cùng là chuyển dời xí nghiệp đến một nước, nơi lao công rẻ hơn
và quy tắc luật lệ yếu kém hơn.
Ý tưởng quan trọng là xã hội tư bản hạn chế sự phát triển toàn bộ
những khả năng nhân tính và cổ vũ sự bóc lột quần chúng bởi những
người sở hữu hay kiểm soát tài sản. Nhưng ngày nay, Marx có thể nói
rất đúng rằng “tha hóa” tác động không chỉ trên những người lao động
chân tay, mà trên tất cả những ai làm việc dưới sức ép của một nền
kinh tế cạnh tranh. Người làm công trung bình, nơi buôn bán nhỏ,
công ty lớn, cơ quan nhà nước... người lau chùi, quét tước, giữ máy,
cạo giấy, đánh máy chữ, thiết kế phần mềm, bán hàng, quản lý nhỏ...
có thể cảm thấy “bị tha hóa” đối với những khả năng nhân tính của
mình bởi những điều kiện của công việc và những bóc lột của hệ
