CHƯƠNG V
NỀN DÂN TRỊ ĐÃ LÀM THAY ĐỔI MỐI QUAN HỆ
GIỮA NGƯỜI HẦU VÀ ÔNG CHỦ NHƯ THẾ NÀO
Một người Mĩ, người đã đi khắp nơi trong thời gian dài ở châu Âu, một
bữa kia nói với tôi:
Người Anh cư xử với đầy tớ với vẻ cao kì và thái độ cử chỉ của họ thật chuyên quyền, đến
độ khiến cho chúng tôi phải ngạc nhiên; nhưng mặt khác, người Pháp đôi khi lại có một thái độ
thân tình, hoặc thể hiện với đầy tớ một thứ lịch sự chúng tôi không sao hiểu nổi. Có cảm giác là
người Pháp ngại chỉ huy. Thái độ giữa bề trên và kẻ dưới không được duy trì cẩn thận.
Nhận xét này đúng, chính tôi nhiều khi cũng có nhận xét như thế.
Vào thời đại chúng ta đang sống đây, bao giờ tôi cũng coi nước Anh như
là đất nước có mối liên hệ giữa người hầu và ông chủ chặt chẽ nhất, và ở đất
Pháp thì mối liên hệ đó lỏng lẻo nhất trên trái đất này. Tôi không thấy ở đâu
mà người chủ lại cao hơn hoặc thấp hơn như ở hai nước này.
Vị trí của người Mĩ nằm chính giữa hai cực này.
Đây là sự việc nhân tạo và thể hiện rõ ai ai cũng thấy. Ta phải lần ngược
khá xa về nguồn để tìm ra những nguyên nhân của sự việc đó.
Ta chưa từng thấy xã hội nào mà lại có những điều kiện ngang bằng đến
thế, đến độ ta chẳng bắt gặp ở đó cả người giàu lẫn người nghèo; và do đó,
cũng chẳng gặp cả ông bà chủ lẫn những kẻ hầu hạ.
Nền dân chủ chẳng hề ngăn cản sự tồn tại của hai lớp người đó; song nó
làm thay đổi tinh thần của hiện tượng ấy và nó điều chỉnh mối quan hệ đôi
bên.
