Với những quốc gia quý tộc trị, đám kẻ hầu người hạ tạo thành một tầng
lớp đặc biệt cũng chẳng biến động bao nhiêu so với tầng lớp ông chủ bà chủ.
Chẳng mấy chốc, hoàn cảnh đó tạo ra một trật tự cố định; cả trong tầng lớp
thứ nhất cũng như tầng lớp thứ hai, ta sớm thấy xuất hiện một hệ thống thứ
bậc cao thấp và vô vàn cách sắp đặt kiểu loại và ngôi vị rõ rệt, thế rồi các thế
hệ kế tiếp trật tự đó và các loại địa vị cũng chẳng đổi thay gì hết. Đó là hai
xã hội đè chồng lên nhau, luôn luôn tách biệt, nhưng cùng bị chi phối bởi
những nguyên lí tương tự như nhau.
Cấu trúc quý tộc trị đó ảnh hưởng chẳng kém tới đầu óc và tập tục của
tầng lớp kẻ hầu hạ cũng như đầu óc và tập tục của lớp ông bà chủ, và mặc
dù hệ quả khác nhau song thật dễ nhận ra là chúng có cùng nguyên nhân.
Cả hai tầng lớp đó đều tạo thành những tiểu quốc gia trong lòng một đại
quốc gia; và cuối cùng những khái niệm nhất định về công bằng và bất công
được nảy sinh ngay trong lòng các “quốc gia” ấy. Ở đó, người ta hình dung
những hành vi khác nhau của đời người dưới một góc nhìn riêng bất biến.
Trong cái xã hội người hầu hạ cũng như trong xã hội ông bà chủ, con người
tác động mạnh mẽ lẫn nhau. Họ thừa nhận những quy tắc cố định, và do chỗ
ở đó không có luật pháp, nên họ bị điều khiển chung bởi công luận; ở đó
ngự trị những thói quen tuân theo quy tắc, một thứ văn minh riêng.
Hiển nhiên là những con người mà thân phận là vâng lời không quan
niệm những điều như vinh quang, đức hạnh, trung thực, danh dự, giống như
cách nhìn của ông bà chủ. Nhưng họ lại có một thứ vinh quang, những đức
hạnh và một lối trung thực của kẻ hầu người hạ, và cho phép tôi diễn đạt thế
này, ở họ hình thành một thứ quan niệm về danh dự của kẻ nô lệ
Ta chớ nên nghĩ rằng, một giai tầng nằm ở bậc thấp hèn, thì tấm lòng tất
cả những con người thuộc giai tầng đó đều thấp hèn. Nghĩ thế là rất sai.
Thấp hèn đến đâu chăng nữa, song người nào đứng hàng đầu trong tầng lớp
đó và không có ý định rời bỏ nó, người đó liền có được vị trí quý tộc khiến
anh ta có những tình cảm cao quý, một lòng kiêu hãnh và một lòng tự trọng,
đủ khiến anh ta thích hợp cho những đức hạnh lớn và những hành động ít
giống như mọi người.
