phục tùng ông ta, và ảnh hưởng của ông lan ra xa rất nhiều so với quyền uy
của ông.
Trong các xã hội quý tộc trị, không chỉ có những gia đình tôi tớ cha
truyền con nối, cũng như có những gia đình ông chủ cha truyền con nối; mà
ngay cả những gia đình tôi tớ đó trong nhiều thế hệ cũng tồn tại cố định bên
cạnh các gia đình ông chủ (như thể những đường thẳng song song không
chập và cũng không tách khỏi nhau); điều đó làm thay đổi ghê gớm những
mối quan hệ tương hỗ giữa hai loại con người đó.
Vậy nên, dưới chế độ quý tộc trị, cho dù không hề có bất kì sự giống nhau
tự nhiên nào giữa người chủ và người đầy tớ; mặt khác, gia sản, sự hưởng
thụ giáo dục, quan niệm, các quyền, tất cả đều khiến đôi bên xa cách nhau
đến vô cùng trong bậc thang con người; ấy thế mà rồi thời gian lại khiến cho
chủ và tớ gắn bó với nhau. Có chung nhau lâu dài những kỉ niệm khiến họ
gắn bó, và cho dù những kí ức kia của đôi bên vẫn là khác nhau, song cả chủ
và tớ đều hấp thụ chúng. Ngược lại, trong các nền dân chủ, nơi mọi người
được giống nhau một cách tự nhiên, chính những con người ấy lại vẫn cứ
luôn luôn sống bên nhau như những người xa lạ.
Trong các quốc gia quý tộc trị, người chủ thậm chí còn hình dung kẻ ăn
người ở của mình như một bộ phận cấp dưới và thứ yếu của chính mình, và
bằng một nỗ lực cuối cùng của tinh thần vị kỉ, họ thường quan tâm lo lắng
đến thân phận các đầy tớ.
Về phía mình, gần như là những người đầy tớ cũng tự nhìn nhận mình
theo cách nhìn đó, và đôi khi họ gắn nhân cách mình vào với nhân cách
người chủ, đến độ họ trở thành những đồ phụ tùng của người chủ, xem xét
dưới con mắt của cả người chủ lẫn của chính người đầy tớ.
Trong các nền chuyên chế, người đầy tớ có vị trí phụ trợ không làm cách
gì thoát ra nổi; gần kề với anh ta lại là một kẻ bề trên mà anh chẳng thể nào
để mắt. Một bên này là sự nghèo khổ, sự ngu tối, sự phục tùng vĩnh viễn;
một bên kia là vinh quang, giàu sang, và cái quyền được sai bảo cho đến
muôn đời. Những điều kiện này bao giờ cũng đa dạng đồng thời lại luôn
