Vấn đề bây giờ chẳng còn là giữ lại những ưu thế đặc biệt do sự bất bình
đẳng các điều kiện đã tạo cho con người, mà là bảo đảm sao cho chắc chắn
có được những tài sản mới mà quyền bình đẳng có thể đem lại cho con
người. Chúng ta không nên đi vào cái xu thế làm cho chúng ta giống như
cha ông mình, mà phải cố công cố sức đạt tới cái kiểu cao sang và hạnh
phúc phù hợp với mình.
Với riêng tôi, khi đã tới chặng đường trường cuối cùng này, là người phát
hiện thấy từ xa, nhưng trong cùng một lúc phát hiện được tất cả những đối
tượng khác nhau mà mình vẫn ngắm nhìn riêng rẽ khi chân vẫn rảo bước đi,
tôi cảm thấy lòng mình tràn đầy lo âu và hi vọng. Tôi nhìn thấy những mối
nguy cơ lớn nhưng có thể ngừa chặn được; thấy những tai hoạ lớn có thể
tránh được hoặc thu hẹp được phạm vi, và tôi càng lúc càng vững tâm tin
tưởng rằng, muốn vừa lương thiện lại vừa thịnh vượng, thì các quốc gia dân
chủ vẫn còn phải cần thêm một điều kiện này, ấy là ý muốn trở thành lương
thiện và thịnh vượng.
Tôi không phải là không biết rằng có những người đương thời với mình
vẫn nghĩ là ở chốn trần thế này các dân tộc chưa từng bao giờ làm chủ chính
mình, và các dân tộc đều tất yếu phục tùng một thế lực bất khả khắc phục và
chẳng thông minh chút nào sinh ra từ những sự kiện đã có từ trước, sinh ra
từ dòng giống, từ đất đai hoặc từ khí hậu.
Đó là những học thuyết sai lầm và hèn nhát, những “học thuyết” chỉ làm
đẻ ra những con người yếu hèn và những dân tộc bạc nhược: sự Thiên hựu
bao giờ cũng chỉ tạo ra cái giống người không hoàn toàn độc lập mà cũng
chẳng hoàn toàn nô lệ. Đúng là nó vạch một vòng phấn xung quanh mỗi con
người, một cái vòng định mệnh mà con người không sao thoát ra khỏi được;
nhưng bên trong các ranh giới rộng rãi của nó thì con người lại mạnh mẽ và
tự do; các dân tộc cũng thế mà thôi.
Các dân tộc thời nay không còn có cách gì để làm cho trong lòng mình
không còn bình đẳng bình quyền nữa; nhưng tuỳ các dân tộc đó mà quyền
bình đẳng có thể dẫn tới nô lệ hoặc dẫn tới tự do, tới sáng láng hay là tới
man rợ, tới thịnh vượng hay là tới khốn cùng.
