học và nghệ thuật; thông thường, hình thức biểu hiện của nó bị coi nhẹ và có
khi còn bị coi khinh. Phong cách đôi khi dị kì, sai lệch, ôm đồm và ẽo ợt, và
hầu như luôn luôn có vẻ hung hăng nhiệt thành. Các tác giả nhắm vào làm
cách gì để được chóng đẻ ra tác phẩm, chứ không chú trọng đến sự trau
chuốt các chi tiết. Các tác phẩm xinh xẻo nhiều hơn những công trình quy
mô, nhiều ý tưởng hơn nhiều uyên thâm, nhiều tưởng tượng hơn là nhiều bề
sâu. Tư tưởng của các tác phẩm đó chứa đựng sức mạnh và hầu như là vẻ
hoang dại của sự vô học, và thường khi trình độ tư tưởng như thế lại bộc lộ
ra thật đa dạng và thật đầy tràn. Ta gắng tìm thấy nỗi kinh ngạc hơn là ta
được thoả lòng, và ta cố đam mê theo những sách đó hơn là để thị hiếu mình
được lôi cuốn.
Hiển nhiên là thỉnh thoảng vẫn gặp những nhà văn muốn đi theo một con
đường khác, và nếu họ được đánh giá cao, thì bất kể là phẩm chất họ còn
non yếu, họ cũng có độc giả của mình; nhưng đó là những ngoại lệ ngày
càng hiếm hoi, và ngay cả những nhà văn có tác phẩm đại thể ra khỏi được
tầm bình thường chung, thì bao giờ họ cũng quay trở lại cái nền nếp chung
trên vài chi tiết.
Tôi vừa mới nói đến tình trạng ở hai cực; nhưng các dân tộc chẳng khi
nào đột nhiên đi từ cực này sang cực nọ; họ chỉ đi tới cực kia dần dần từng
bước và thông qua những sắc độ nhiều đến vô cùng. Trong bước chuyển tiếp
đưa những con người văn chương chữ nghĩa chuyển từ cực này qua cực kia,
bao giờ cũng có một thời điểm nào đó các thiên tài văn chương của các nền
dân trị và của các nền quý tộc trị bắt gặp nhau, đôi bên dường như muốn
cùng nhau ngự trị tinh thần con người.
Đó chỉ là những thời kì không dài nhưng cực kì rực rỡ: khi đó, đời sống
văn học sung mãn mà không rườm rà, vận động mà không hỗn độn. Đó
chính là nền văn học Pháp thế kỉ thứ XVIII.
Tôi sẽ rơi vào tình trạng nghĩ ít nói nhiều nếu nói thêm rằng nền văn học
của một dân tộc bao giờ cũng lệ thuộc vào trạng thái xã hội và thể chế chính
trị của nó. Tôi biết rõ rằng, bất kể vì hai nguyên nhân đó, vẫn cứ còn nhiều
yếu tố khác nữa mang lại những đặc tính nhất định cho các tác phẩm văn
