Tại nhiều đoạn trong sách này, tôi đã chỉ ra các cư dân Hoa Kì luôn luôn
biết kết hợp hạnh phúc riêng của mình với hạnh phúc của đồng bào mình.
Đến đây, điều tôi muốn nói ấy là về cái học thuyết tổng quát nhờ đó mọi con
người ở Hoa Kì có thể đi tới được sự kết hợp đó.
Ở Hoa Kì, người ta hầu như không nói rằng đức hạnh là cái gì đẹp đẽ.
Người ta chủ trì rằng đức hạnh là có ích, và ngày ngày người ta chứng minh
điều đó. Các nhà đạo đức học Mĩ không cho rằng con người cần phải hi sinh
cho đồng loại vì hành động như vậy là cao quý; nhưng họ cất tiếng mạnh mẽ
nói rằng những hi sinh tương tự là cần thiết cho người phải hi sinh cũng như
cả cho những ai hưởng lợi từ sự hi sinh đó.
Họ đã nhận thấy rằng, tại nước Mĩ, cũng như trong thời đại của họ, con
người bị một sức mạnh không gì cưỡng nổi lôi nó co về với bản thân, và do
chỗ đã mất hi vọng hãm được lực kéo lui đó, các nhà đạo đức học chỉ còn
tính chuyện đi theo nó mà thôi. Vậy là, các nhà đạo đức học không hề chối
bỏ rằng từng con người chỉ có thể đuổi theo lợi ích riêng, song họ cố hết sức
chứng minh rằng lợi ích của từng con người là sống trung thực.
Tôi không muốn sa vào chi tiết lí lẽ của họ ở đoạn này, vì làm như vậy tôi
sẽ đi xa đề; song phải nói luôn rằng lí lẽ của các nhà đạo đức học kia đã đủ
để thuyết phục đồng bào của họ.
Từ lâu rồi Montaigne đã nói: “Khi muốn đi thẳng tới đích nhưng tôi lại
không chọn một con đường thẳng mà đi, đó là vì theo kinh nghiệm mà tôi
chọn đi theo con đường ấy, và cuối cùng thì thấy rằng, chung cho tất cả mọi
người, đó là con đường hợp lí và ích lợi hơn cả“.
Học thuyết về “Lợi ích riêng được nhận thức đúng” như vậy không phải
là mới. Thế nhưng với người Mĩ ngày nay, nó đã được mọi người chấp nhận,
ở Mĩ, nó đã thành thông dụng trong quần chúng nhân dân: ta tìm được khái
niệm đó ở nền tảng của mọi hành động. Khái niệm ấy xuất hiện trong các
bài nói trang trọng. Nó xuất hiện ở cửa miệng người nghèo cũng không ít
hơn ở cửa miệng người giàu.
