đức hạnh. Nhưng nó đào tạo ra vô vàn công dân đúng mực, tiết chế, chừng
mực, sáng suốt, làm chủ bản thân. Và nếu như học thuyết này không trực
tiếp dùng ý chí để dẫn con người đến đức hạnh, thì nó lạnh lùng dẫn con
người tới gần với đức hạnh bằng những thói quen.
Nếu như học thuyết “lợi ích cá nhân được nhận thức đúng” có thể ngự trị
hoàn toàn thế giới đạo đức, các đức hạnh đặc biệt hẳn là sẽ khan hiếm đi
nhiều. Nhưng tôi cho rằng khi đó những sự đồi bại thô kệch cũng bớt phổ
biến hơn. Học thuyết “Lợi ích cá nhân được nhận thức đúng” có thể ngăn
cản một vài con người không leo cao được lên trên trình độ thông thường
của nhân loại; thế nhưng một số lượng lớn những con người khác rơi xuống
bên dưới lại bắt gặp học thuyết đó và bám víu vào đó. Nếu chỉ nhìn vào vài
ba cá nhân, ta thấy học thuyết đó hạ thấp họ xuống. Hãy nhìn cả loài người
đi, ta thấy học thuyết đó nâng cao họ lên.
Tôi chẳng e ngại gì mà không nói rằng, đối với tôi, trong toàn bộ các học
thuyết triết học, học thuyết “lợi ích cá nhân được nhận thức đúng” là thích
hợp hơn cả đối với các nhu cầu của con người thời đại chúng ta ngày nay, và
tôi thấy ở học thuyết này cái bảo đảm mạnh mẽ nhất con người còn có được
trong tay để tự gìn giữ mình. Tư tưởng các nhà đạo đức học thời nay nên
hướng thẳng vào học thuyết đó. Cho dù có thấy học thuyết đó là chưa hoàn
thiện, thì vì nhu cầu vẫn cứ nên tiếp nhận nó đi.
Suy cho cùng thì tôi vẫn không nghĩ rằng ở Pháp chúng ta ích kỉ hơn là ở
Mĩ. Chỗ khác nhau duy nhất ấy là ở Mĩ con người được khai sáng hơn, trong
khi ở đây con người chẳng được như vậy. Mỗi một người Mĩ biết hi sinh
một phần lợi ích riêng để cứu vãn lấy mọi thứ khác. Còn chúng ta thì muốn
giữ tất cả, và lắm khi chúng ta trắng tay.
Tôi chỉ nhìn thấy xung quanh mình những con người ngày ngày muốn
dạy dỗ cho người đương thời, cả bằng lời lẽ lẫn bằng tấm gương của chính
họ, rằng cái có ích không khi nào là cái không lương thiện cả. Liệu rồi tôi có
còn thấy những người đứng ra dạy lại cho họ hiểu rằng làm cách gì để cho
cái lương thiện trở thành cái có ích đây?
