của mình, ông công dân của chúng ta chợt thâm nhập được vào một thế giới
lí tưởng ở đó mọi thứ đều to tát, đều trong sáng, đều vĩnh hằng.
Tại một đoạn khác của công trình này, tôi có tiến hành nghiên cứu những
nguyên nhân của việc duy trì được những thiết chế chính trị của người Mĩ,
và tôi đã coi tôn giáo như thể là một trong những nguyên nhân căn bản. Bây
giờ đây, tôi chỉ xem xét đến trường hợp của những cá nhân, tôi đã tìm thấy
và tôi nhận ra được cái nguyên nhân tôi từng nhắc đến, rằng tôn giáo không
kém hữu ích đối với từng công dân cũng như đối với cả Nhà nước nữa.
Qua thực hành của mình, người Mĩ tỏ ra là họ hoàn toàn cảm nhận được
cái nhu cầu phải dùng tôn giáo để đạo đức hoá nền dân chủ. Những gì họ
nghĩ trong vấn đề này về bản thân là một chân lí mà mọi dân tộc dân chủ cần
phải thấm nhuần.
Tôi chẳng hề hoài nghi rằng thiết chế xã hội và chính trị của một quốc gia
chỉ cho phép nó có vài ba tín ngưỡng và vài ba thị hiếu để rồi mọi thứ sẽ nảy
nở bên trong đó; và cũng những “nguyên nhân” đó sẽ khiến cho quốc gia nọ
không cần nỗ lực bao nhiêu, có thể nói là không để ý nữa, song vẫn không
dính vào những quan niệm cùng những khuynh hướng nào đó.
Toàn bộ nghệ thuật của nhà lập pháp nằm ở chỗ biết trước được một cách
chắc đúng những bờ dốc tự nhiên đó của các xã hội con người, đặng biết
chắc đâu là chỗ phải tới để hỗ trợ các nỗ lực của các công dân, và đâu là chỗ
cần thiết phải can thiệp để làm giảm bớt các nỗ lực ấy. Bởi vì những nghĩa
vụ này thay đổi tuỳ theo thời gian. Chỉ có cái mục đích mà con người luôn
luôn phải hướng đến là bất biến; còn các phương tiện để đi tới đích thì
không ngừng biến đổi.
Nếu tôi ra đời trong một thời kì quý tộc trị, trong lòng một quốc gia nơi
gia sản cha truyền con nối của những nhà này và sự nghèo túng không gì
chữa chạy nổi của những nhà khác khiến cho đầu óc con người không còn
nghĩ nổi tới cái tốt đẹp hơn và giữ cho tâm hồn con người chỉ còn co lại
tưởng ngắm một thế giới khác. (Nếu như vậy thì) tôi những mong rằng tôi
có được khả năng kích thích ở những con người đó lòng yêu những nhu cầu,
tôi mong rằng sẽ tìm ra được những phương tiện nhanh nhạy nhất và dễ
