theo lối tình cờ, bởi vì người ta muốn nói hết cho họ biết đủ thứ. Hạng người
thứ nhất không nghe nên không biết gì; hạng người thứ hai thì nghe đủ rồi
quên. Những nét chủ đạo trong từng bức tranh ấy vì họ mà biến mất đi trong
vô vàn chi tiết.
Người ta ngạc nhiên về tất cả những lời lẽ bất cẩn mà một con người của
công chúng thốt ra tại các nhà nước tự do và nhất là tại các nhà nước dân
chủ, song chẳng vì những thứ lỡ lời đó mà bị vạ. Còn trong các nước quân
chủ chuyên chế, chỉ vài lời trót lỡ miệng là đủ để vĩnh viễn làm lộ diện kẻ
phát ngôn và cắt cầu anh ta mãi mãi.
Có thể lí giải hiện tượng này bằng chính sự việc vừa kể đến. Khi ta đứng
nói chuyện với một đám người rất đông, có rất nhiều lời không được ai nghe
thấy rõ cả, hoặc có nghe được thì cũng bị xoá bỏ ngay khỏi bộ nhớ của
người nghe; thế nhưng trong cái câm lặng của một đám đông im tiếng và bất
động, thì chỉ một chút thì thào cũng lọt tai mọi người.
Trong các nước dân chủ, con người không bao giờ ở yên chỗ. Hàng ngàn
điều ngẫu nhiên khiến họ không ngừng đổi chỗ, vì luôn luôn ngự trị một cái
gì như là sự bất khả tiên đoán hoặc có thể nói đó là sự ngẫu hứng trong cuộc
đời họ vậy. Vì thế mà họ thường bị buộc phải làm những cái họ được học
qua loa sơ sài, phải nói những điều họ không hiểu kĩ, và lao vào những công
việc mà họ chưa khi nào được huấn luyện kĩ càng dài hơi như yêu cầu.
Trong các nước quý tộc trị, mỗi con người chỉ có một mục tiêu duy nhất
để theo đuổi không ngừng. Nhưng ở các quốc gia dân chủ, sự tồn tại của con
người phức tạp hơn nhiều. Hiếm khi vẫn một đầu óc ấy lại không ôm đồm
nhiều đối tượng trong một lúc, và lắm khi đó là các đối tượng rất xa lạ với
nhau. Do chỗ không sao hiểu biết hết các đối tượng đó, nên anh ta dễ dàng
thoả mãn với những khái niệm không hoàn chỉnh.
Khi con người ở các nước dân chủ không bị thúc bách vì những nhu cầu
của nó thì nó vẫn bị thúc bách vì các ước vọng. Bởi vì, trong số những tài
sản vây quanh, anh ta chẳng thấy thứ nào hoàn toàn nằm ngoài tầm tay với
hết. Vậy nên anh ta làm việc gì cũng vội, anh ta thoả mãn với cái thành tựu
