dân chủ, kỉ luật quân sự không được tìm cách thủ tiêu sức bật tự do của tâm
hồn; kỉ luật chỉ có thể tìm cách định hướng cho tâm hồn con người thôi; sự
phục tùng do kỉ luật quân sự tạo ra kém chính xác nhưng mạnh mẽ hơn và
thông minh hơn. Nguồn gốc của kỉ luật quân sự nằm ngay trong ý chí của kẻ
phục tùng; nó không chỉ dựa trên bản năng của kẻ phục tùng, mà dựa trên lí
trí của kẻ đó: vì vậy mà thường khi luật đó lại tương ứng với cái nguy cơ
khiến cho cần thiết phải có kỉ luật. Kỉ luật của một quân đội quý tộc trị bị
mọi người làm cho thành lỏng lẻo trong chiến tranh, bởi vì cái thứ kỉ luật đó
có cơ sở là thói quen, mà chiến tranh thì lại làm cho các thói quen bị xáo
trộn. Ngược lại, kỉ luật của một quân đội dân chủ lại cứng rắn thêm khi họ
đứng trước kẻ thù, bởi vì từng người lính khi đó nhìn rất rõ là họ không
được cãi, họ phải phục tùng để có thể đánh thắng quân địch.
Những dân tộc nào làm được những điều có giá trị đáng kể bằng chiến
tranh đều chẳng biết đến thứ kỉ luật nào khác hơn là thứ kỉ luật tôi vừa nói
tới. Ở thời Cổ đại, người ta chỉ nhận vào quân ngũ những người tự do và
những công dân, những con người này chẳng khác nhau mấy và họ quen đối
đãi với nhau một cách bình đẳng. Trên ý nghĩa đó, ta có thể nói quân đội
thời cổ đại là quân đội dân chủ, mặc dù chúng thoát thân ra từ tầng lớp quý
tộc. Đồng thời vào những năm tháng đó cũng ngự trị một thứ tình huynh đệ
bằng hữu giữa sĩ quan và lính. Ta thấy rõ điều đó khi đọc Cuộc đời các viên
chỉ huy vĩ đại của Plutarque. Trong truyện ta thấy binh lính nói đủ điều và
nói năng khá tự do với các tướng lĩnh, và những vị này cũng tình nguyện
lắng nghe anh em binh lính nói rồi còn trả lời họ nữa. Các sĩ quan dùng lời
lẽ và dùng những tấm gương chứ không lấy ép buộc cấm đoán và trừng phạt
để dẫn dắt binh lính của mình. Có thể coi đó như thể những người bạn đồng
hành đồng thời là những người cấp trên.
Tôi chẳng rõ liệu những anh em binh lính Hi Lạp và La Mã xưa có khi
nào được mài giũa tinh thần kỉ luật ngang với những người lính Nga nhờ xác
định rất chi tiết kỉ luật quân sự của họ; tôi chỉ biết rằng tuy kỉ luật có thể
không bằng người Nga, nhưng điều đó đã chẳng ngăn cản Alexandre
chinh phục châu Á cũng như ngăn cản La Mã
