Như trên đã nói, theo tương truyền thì tục hát quan họ do Hiếu Trung
Hầu đặt ra để mua vui lúc tuổi già. Vốn là một hoạn quan, không có con
cái, hầu đã phó thác sự cúng giỗ của mình sau khi nhắm mắt cho dân
chúng tổng Nội Duệ, nhưng trong tuổi già sống không con trơ trọi, ngày
tháng nặng nề hầu tìm cái vui trống cái vui của đàn trẻ trong thôn xã,
trong hàng tổng.
Dựa theo lối hát ví của vùng Kinh Bắc tức là tỉnh Bắc Ninh (Hà Bắc),
Hầu đặt ra lối hát quan họ này để cho trai gái hát với nhau trong những
buổi gặp gỡ. Hầu dùng lối hát quan họ thay cho hát ví, hát ví bao giờ
cũng chỉ có một giọng đều đều, kém linh động, kém tình tiết, kém cả
nồng nàn trong lối diễn tả. Vốn đã được hầu hạ nhà vua trong cung cấm,
Hầu căn cứ vào những điệu nhạc khi vui khi buồn khi đầm ấm khi dằn
dỗi để đặt ra những giọng hát quan họ, diễn tả cho đúng tình cảm từ lúc
trai gái mới gặp nhau, qua thời kỳ gắn bó cho tới khi từ giã tượng trưng
bởi ba giọng chính: Sổng, Vặt và Bỉ:
Lúc mới sơ khởi, Hầu có ban nhạc hòa theo các giọng hát, nhưng về sau
trong thôn quê, không phải lúc nào cũng sẵn nhạc, nên dân chúng gặp gỡ
nhau là hát theo những điệu giọng Hầu đã đặt ra. Thay vì nhạc, họ hát
giọng đôi để tránh sự trơ trẽn của đơn ca, để người có giọng ấm có thể
dìu dắt người còn non giọng. Hát quan họ lúc đầu chỉ có tại mấy xã
thuộc tổng Nội Duệ như Lũng Giang, Lũng Sơn v.v... nhưng dần dần dân
chúng vùng lân cận thấy hay đều cùng nhau tập hát. Cho tới thời tiền
chiến, tục hát quan họ này lan suốt nhiều xã thuộc hai huyện Tiên Du và
Võ Giàng tỉnh Bắc Ninh, và còn lan tràn sang một số các xã tỉnh Bắc
Giang ở bên kia sông Cầu như Mật Ninh, Nội Ninh...
Múa quan họ
Chính ra, trai gái quan họ có thể hát với nhau quanh năm bất cứ lúc nào,
nhưng đời sống nông dân, bận lam lũ làm ăn, nên quanh năm nếu có hát
quan họ cũng chỉ có hát lẻ tẻ mà hát như vậy, lối hát ví thích hợp với
đồng quê hơn. Bởi vậy, quan họ chỉ được hát trong những dịp lễ bái quan
trọng, hoặc những dịp khao cưới ở các tư gia.
