20
ĐỪNG BAO GIỜ NHÌN VÀO KẾT QUẢ ĐỂ PHÁN XÉT MỘT
QUYẾT ĐỊNH
Thành kiến kết quả
M
ột giả thuyết nhanh: giả sử có một triệu con khỉ đầu cơ vào thị trường
chứng khoán. Chúng mua bán cổ phiếu điên cuồng và dĩ nhiên, một cách
hoàn toàn ngẫu nhiên. Chuyện gì sẽ xảy ra? Sau một tuần, khoảng nửa số
khỉ sẽ thu lời còn nửa kia thì lỗ. Những con thu lời có thể ở lại; những con
thua lỗ sẽ bị gửi trả về chuồng. Đến tuần thứ hai, một phần hai số khỉ còn lại
vẫn tiếp tục thu lời, còn nửa kia thì lỗ và bị gửi trả về. Việc này cứ thế tiếp
diễn. Sau mười tuần, sẽ chỉ còn khoảng một ngàn con khỉ - những con đã
luôn đầu tư tiền bạc đúng chỗ. Sau hai mươi tuần, chỉ còn lại đúng một con -
con khỉ này luôn luôn chọn được những cổ phiếu sinh lời và giờ đã trở thành
triệu phú. Ta tạm gọi nó là khỉ phát đạt.
Truyền thông phản ứng ra sao trước câu chuyện này? Họ sẽ chộp ngay lấy
con khỉ này để truy ra “những nguyên tắc thành công”. Và họ sẽ tìm ra một
vài bí quyết: có thể con khỉ này ăn nhiều chuối hơn những con khác. Có lẽ
nó ngồi ở góc khác của chuồng. Hoặc có thể nó luôn quăng mình vun vút
giữa các cành cây, hoặc là nó thường trầm ngâm suy tư trong lúc tự rửa ráy.
Nó ắt phải có công thức nào đó để thành công, phải không nhỉ? Nếu không
thì làm sao nó có thể đầu tư khôn ngoan đến vậy? Bách phát bách trúng hai
năm liền - mà nó lại chỉ là một con khỉ chứ? Không thể nào!
Câu chuyện về con khỉ minh chứng cho thành kiến kết quả: chúng ta
thường đánh giá các quyết định dựa trên kết quả thay vì quá trình ra quyết
định. Sai lầm này còn được gọi là “lỗi sử gia”. Một ví dụ kinh điển chính là
